Długoterminowe oszczędzanie i inwestowanie z IKE i IKZE

Indywidualne Konta Emerytalne oraz Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego to instrumenty zachęcające do długoterminowego oszczędzania i inwestowania, głównie z myślą o emeryturze. Ich główną zaletą są ulgi podatkowe, zwiększające efektywność pomnażania kapitału.

Efekty oszczędzania i inwestowania najpełniej ujawniają się w długim horyzoncie czasu. Przy systematycznym odkładaniu pieniędzy czas nie tylko pozwala zgromadzić większy kapitał, lecz również umożliwia efektywniejsze wykorzystanie możliwości, jakie dają produkty oszczędnościowe – w postaci procentu składanego – oraz osiąganie zysków z instrumentów finansowych, przy jednoczesnym ograniczeniu ryzyka wynikającego z krótkoterminowych wahań ich wartości. Umiejętności długoterminowego oszczędzania oraz inwestowania nabierają szczególnego znaczenia w kontekście gromadzenia dodatkowych środków na emeryturę. Ułatwiają to zadanie instrumenty, takie jak Indywidualne Konta Emerytalne (IKE) oraz Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE). Ich podstawowe zalety polegają na zastosowaniu preferencji podatkowych oraz stworzeniu możliwości korzystania w ich ramach z różnego rodzaju form oszczędzania i inwestowania. IKE i IKZE należą do tzw. trzeciego filara emerytalnego, uzupełniającego obowiązkowy system ubezpieczeń społecznych, czyli emerytury otrzymywanej z ZUS, udział w nich jest dobrowolny, kapitał w ten sposób zgromadzony jest w pełni prywatny i podlega dziedziczeniu.

Zarówno IKE, jak i IKZE mogą być zakładane przez osoby fizyczne mające nie mniej niż 16 lat. Podstawą ich funkcjonowania są wpłaty własne, w przypadku osób niepełnoletnich wpłaty mogą być dokonywane tylko w roku, w którym uzyskiwały one dochody wynikające z umowy o pracę. W obu przypadkach został ustanowiony roczny limit tego rodzaju operacji. Na IKE w danym roku kalendarzowym można wpłacić kwotę odpowiadającą trzykrotności przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na ten rok, określonego w ustawie budżetowej (lub prowizorium budżetowym). Taki limit nie może być niższy od określonego w roku poprzedzającym, czyli w przypadku spadku poziomu płac limit ten nie ulega zmianie. W 2019 roku jego wysokość wynosi 14 295 zł. Ograniczenie wpłat na IKZE jest z kolei równe kwocie odpowiadającej 1,2 krotności takiego wynagrodzenia i w 2019 roku wynosi 5718 zł. W związku z wprowadzeniem tych limitów można posiadać tylko jedno konto IKE i IKZE, choć można jednocześnie korzystać z jednego i drugiego rozwiązania.

Obie formy dają istotne korzyści podatkowe. W obu przypadkach osiągane zyski są zwolnione z podatku od dochodów kapitałowych wynoszącego 19 proc., obejmującego odsetki z lokat bankowych oraz zyski z innych instrumentów finansowych, takich jak jednostki funduszy inwestycyjnych. Zwolnienie następuje jednak po spełnieniu określonych warunków, które dla IKE i IKZE są nieco inne. Główną różnicą jest wiek uprawniający do bezpodatkowych wypłat. W przypadku IKE to 60 lat (lub wcześniejsze nabycie uprawnień emerytalnych), a dla IKZE wynosi on 65 lat. W obu wariantach warunkiem jest dokonywanie wpłat przez co najmniej pięć lat kalendarzowych (w przypadku IKE wystarczy wpłacić ponad połowę wartości wpłat nie później niż pięć lat przed dniem złożenia wniosku o wypłatę).

W przypadku IKZE dodatkowo wpłaty dokonywane w ramach limitu podlegają odliczeniu od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym (PIT), dzięki czemu posiadacz IKZE uzyskuje korzyści w postaci zwrotu podatku w każdym roku, w którym dokonał wpłaty, czyli odzyskuje znaczną część przeznaczonych na ten cel środków, bez pomniejszania wartości inwestycji. IKE takiej możliwości nie daje, ale jego posiadacz jest zwolniony ze zryczałtowanego podatku w wysokości 10 proc., który muszą zapłacić właściciele IKZE w momencie wycofania kapitału z konta, po osiągnięciu wieku 65 lat. W przypadku zarówno IKE, jak i IKZE dopuszczalna jest możliwość wcześniejszej wypłaty zgromadzonych pieniędzy. Jednak w przypadku IKZE trzeba od razu wycofać wszystkie środki, co wiąże się z koniecznością zapłaty zaoszczędzonego wcześniej podatku dochodowego, a także podatku od dochodów kapitałowych. W IKE można wypłacić zarówno całość, jak i część zgromadzonych środków, a taka operacja wiąże się z koniecznością zapłaty podatku od dochodów kapitałowych.

IKE i IKZE różnią się także pod względem dziedziczenia zgromadzonych środków. W obu przypadkach zgromadzony kapitał może być elementem sukcesji bez obciążenia podatkiem od spadków i darowizn. W przypadku IKZE konieczna jest jednak wcześniejsza zapłata zryczałtowanego podatku dochodowego w wysokości 10 proc., chyba że dziedziczone środki zostaną przeniesione na konto spadkobiercy wchodzące także w skład trzeciego filara emerytalnego. IKE są natomiast całkowicie zwolnione z takiego podatku.

Zaletą IKE i IKZE jest możliwość korzystania w ich ramach z różnych możliwości oszczędzania i inwestowania. Mogą one być zakładane w bankach, w formie umowy o prowadzenie rachunku i wówczas środki trafiają z reguły na lokatę. W przypadku umowy z zakładem ubezpieczeń środki będą lokowane w formie ubezpieczenia z funduszem kapitałowym. IKE i IKZE są oferowane również przez towarzystwa funduszy inwestycyjnych oraz Powszechne Towarzystwa Emerytalne w ramach dobrowolnych funduszy emerytalnych (DFE), gdzie inwestowane są w ramach wybranych typów funduszy. Umowę o prowadzenie IKE i IKZE można również zawrzeć z podmiotem prowadzącym działalność maklerską i wówczas można samodzielnie inwestować w instrumenty finansowe (akcje, obligacje, jednostki funduszy inwestycyjnych i certyfikaty), z wyłączeniem tych najbardziej ryzykownych (kontrakty terminowe, opcje). W przypadku IKE i IKZE obowiązują stałe opłaty za ich prowadzenie, dokonywanie zaś większości operacji w ramach tych rachunków wiąże się z prowizjami, typowymi dla tych operacji, np. prowizją maklerską w przypadku kupna akcji czy obligacji lub opłatą związaną z zakupem jednostek uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych i z tytułu zarządzania aktywami. Polityka instytucji finansowych w tym zakresie jest zróżnicowana i część z nich stosuje stawki preferencyjne, a także oferuje produkty dostosowane do specyfiki długoterminowego oszczędzania i inwestowania oraz preferencji klientów.

Według danych Komisji Nadzoru Finansowego, zawartych w raporcie „Indywidualne Konta Emerytalne oraz Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego w 2018 roku”, jeśli chodzi o liczbę założonych kont IKE, zdecydowanie dominują zakłady ubezpieczeń, których udział sięga 56,5 proc., na drugim miejscu są fundusze inwestycyjne z udziałem 31,8 proc., a na trzecim banki, które prowadzą ich 7,9 proc., na dalszych miejscach znajdują się podmioty prowadzące działalność maklerską (3,3 proc.) i dobrowolne fundusze emerytalne (0,5 proc.). Biorąc pod uwagę wartość zgromadzonych na IKE środków, na prowadzeniu – z 31,3 proc. udziału – są fundusze inwestycyjne, tuż za nimi – z udziałem na poziomie prawie 30 proc. – zakłady ubezpieczeń, niemal 22 proc. mają banki, a podmioty maklerskie – 16,5 proc.

W przypadku IKZE najwięcej rachunków jest w zakładach ubezpieczeń, ich udział przekracza 61 proc., w funduszach inwestycyjnych – 20,6 proc., prawie 14 proc. w dobrowolnych funduszach emerytalnych i niecałe 3 proc. w bankach. Pod względem wartości zgormadzonych środków dominują fundusze inwestycyjne z udziałem bliskim 47 proc., dalej są zakłady ubezpieczeń – ponad 27 proc., dobrowolne fundusze emerytalne – prawie 14 proc. i niecałe 7 proc. mają banki.

Mimo licznych zalet IKE i IKZE nie cieszą się bardzo dużą popularnością, choć zainteresowanie nimi stopniowo się zwiększa. Według danych KNF na koniec 2018 r. IKE posiadało 995,7 tys. osób, 44,1 tys. więcej niż rok wcześniej. Łącznie zgromadzono na nich 8,7 mld zł, co stanowi wzrost o 9,2 proc. w porównaniu do 2017 r. IKZE posiadało na koniec ub.r. 730,4 tys. osób, co stanowi wzrost o 40,5 tys., a wartość zgromadzonych środków wyniosła 2,3 mld zł i była o 35,6 proc. wyższa niż na koniec 2017 r.

Rola tych instrumentów zwiększy się prawdopodobnie w wyniku planowanych zmian w systemie emerytalnym. Według projektu środki zgromadzone w Otwartych Funduszach Emerytalnych zostaną przeniesione do specjalnie w tym celu utworzonych indywidualnych kont emerytalnych lub do ZUS, jeśli posiadacz oszczędności tak zdecyduje. Z kolei osoby prowadzące działalność gospodarczą, wyłączone z możliwości uczestnictwa w Pracowniczych Planach Kapitałowych, będą mogły w większym stopniu korzystać z IKZE, m.in. dzięki podwyższeniu od 2021 r. maksymalnego limitu wpłat do 1,8 proc. przeciętnego wynagrodzenia.