Giełdy dobre na wszystko
Terminowe giełdy towarowe funkcjonują na rozwiniętych rynkach już blisko dwieście lat. Odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu cen i płynności rynku towarowego. Na giełdach zostają ujawniane ceny oraz trendy rynkowe. Dzięki koncentracji podaży i popytu oraz jednakowemu dostępowi do rynku i informacji istnieją warunki dla obiektywnego kształtowania cen towarów giełdowych. Inwestorzy mogą zarabiać na zmianach wartości towarów, a zarządzający ryzykiem finansowym mogą wykorzystywać dostępne instrumenty pochodne w strategiach asekuracyjnych, inaczej hedgingowych.Największe, a zarazem najważniejsze na świecie giełdy towarowe to: Chicago Mercantile Exchange (CME), Chicago Board of Trade (CBOT), New York Mercantile Exchange (NYMEX/COMEX/GLOBEX), Chicago Board Options Exchange (CBOE), Intercontinental Exchange (ICE), Euronext, London International Financial Futures and Options Exchange (LIFFE), London Metal Exchange (LME), Singapore International Monetary Exchange (SIMEX), Kansas City Board of Trade (KCBT), Bolsa de Mercadorias & Futuros w Brazylii (BM&F).
Efektywnie funkcjonująca giełda towarowa zapewnia:
- równy dostęp do ofert kupna i sprzedaży,
- pełną ocenę sytuacji rynkowej,
- bezpieczeństwo rozliczeń dla wszystkich stron zawierających transakcje,
- obiektywną cenę jako rzeczywisty wynik konfrontacji podaży i popytu,
- równy dostęp do informacji giełdowej,
- warunki zawierania transakcji przez wszystkich uczestników na takich samych warunkach,
- standaryzację kontraktów i jakości towaru.
Na towarowej giełdzie terminowej transakcje są zawierane w systemie „open-out-cry" lub w systemie elektronicznym. System „open-out-cry polega na bezpośrednim, zgłaszaniu ofert kupna i sprzedaży przez brokerów parkietowych. Transakcje są zawierane w wyznaczonych miejscach na parkiecie giełdy (pit). System ten, w dzisiejszych czasach stający się już archaicznym, funkcjonuje dalej na wielu giełdach w Stanach Zjednoczonych, jak: CME, NYMEX, CBOT a także w Azji. Informatyzacja jednak coraz skuteczniej wkracza na parkiety giełd towarowych i transakcje są kojarzone również przez systemy komputerowe.
Na giełdzie terminowej występują cztery rodzaje transakcji:
- Transakcja kupna, otwierająca – transakcja, w której inwestor kupuje kontrakt futures, w wyniku czego staje się posiadaczem pozycji długiej.
- Transakcja sprzedaży, otwierająca – transakcja, w której inwestor sprzedaje kontrakt futures, w wyniku czego staje się posiadaczem pozycji krótkiej.
- Transakcja kupna, zamykająca - transakcja, w której inwestor posiadający krótką pozycję w danym kontrakcie zamyka ją poprzez kupno takiego samego kontraktu.
- Transakcja sprzedaży, zamykająca - transakcja, w której inwestor posiadający długą pozycję w danym kontrakcie zamyka ją poprzez sprzedaż takiego samego kontraktu.
Dzięki standaryzacji kontraktów oraz wykorzystaniu elektronicznych systemów komputerowych giełd i domów maklerskich ułatwiono zawieranie transakcji na dużą skalę, bez konieczności fizycznej obecności stron. Standaryzacja pozwala na otrzymanie towaru o uzgodnionych parametrach (w przypadku transakcji dostawczych).
Podstawowe parametry kontraktu są ustalane indywidualnie przez każdą giełdę i są obowiązujące dla wszystkich jej uczestników:
Rozliczenie transakcji zawartych na giełdzie towarowej jest realizowane przez izbę rozrachunkową. Podmiot ten funkcjonuje zazwyczaj, jako odrębna od giełdy spółka akcyjna, posiadająca odpowiednie kapitały własne mające zagwarantować bezpieczeństwo rozliczeń.
Do podstawowych zadań Izby Rozrachunkowej należą:
- prowadzenie rozliczeń transakcji na instrumentach pochodnych,
- określanie wielkości depozytów zabezpieczających,
- ustalanie cen rozliczeniowych,
- analiza ryzyka otwartych pozycji,
- monitorowanie ryzyka rynkowego,
- monitorowanie sytuacji finansowej członków rozliczających pod kątem ich wypłacalności,
- określanie limitów otwartych pozycji dla poszczególnych kontraktów, rynków oraz członków rozliczających,
- zarządzanie środkami finansowymi należącymi do członków rozliczających,
- prowadzenie ewidencji transakcji giełdowych,
- podejmowanie niezbędnych działań w celu zabezpieczenia bezpieczeństwa rozliczeń, w tym wzywanie członków do uzupełnienia depozytu.
System gwarantowania rozliczeń transakcji jest oparty na kilku filarach. Przykładowy system pięciofilarowy składa się z:
1. Depozytu początkowego,
2. Depozytu gwarancyjnego,
3. Funduszy własnych członka rozliczającego,
4. Funduszu gwarancyjnego,
5. Funduszy własnych Izby Rozrachunkowej
Depozyt początkowy (initial margin) to kwota stanowiąca zazwyczaj kilka procent wartości kontraktu, którą wpłaca inwestor zawierający transakcję za pośrednictwem uczestnika rozliczającego na konto izby rozrachunkowej przed zajęciem długiej lub krótkiej pozycji w kontraktach lub sprzedażą (wystawieniem) opcji.
Jego wartość jest ustalana przez izbę rozrachunkową w takiej wysokości, aby mógł on zapewnić pokrycie dziennych zmian wartości kontraktu, w każdym scenariuszu rynkowym.
Depozyt jest ustalany w z wykorzystaniem narzędzi statystycznych, które w oparciu o notowania historyczne pozwalają na określenie możliwej maksymalnej zmiany wartości instrumentu pochodnego w ciągu jednej sesji. W przypadku wzrostu zmienności Izba Rozrachunkowa zwiększa poziom wymaganego depozytu początkowego, tak aby zniwelować prawdopodobieństwo wystąpienia braku środków na koncie uczestników.
W praktyce dla określenia bezpiecznego poziomu depozytu wykorzystuje się specjalistyczne oprogramowanie, które bazuje na analizie różnych scenariuszy rynkowych i prawdopodobieństwa ich wystąpienia.
Na przykład, depozyt wstępny pobierany od uczestnika rozliczającego od kontraktu terminowego Brent Crude Oil, opiewającego na 1000 baryłek ropy naftowej, notowanego na NYMEX, wynosi 7000 USD, co przy cenie ropy na poziomie 110 USD/bbl stanowi około 6% kontraktowej wartości ropy.
Wielkość depozytu całkowitego pobieranego od danego uczestnika rozliczającego stanowi iloczyn wartości jednostkowej depozytu i ilości otwartych pozycji netto, czyli różnicy pomiędzy ilością długich i krótkich pozycji lub odwrotnie, w zależności które pozycje przeważają.
Do złożenia depozytu przed zawarciem transakcji są zobowiązani, zarówno kupujący, jak też sprzedający kontrakty terminowe, gdyż obie strony ponoszą takie samo ryzyko i nigdy nie wiadomo, w którym kierunku będą zmieniać się ceny. W przypadku opcji do złożenia depozytu są zobowiązani tylko sprzedający opcje, gdyż tylko ich pozycje są narażone na ryzyko poniesienia straty.
Depozyty te uczestnik Rozliczający przekazuje na konto w Izbie Rozrachunkowej.
Jeżeli wskutek poniesionych strat saldo na koncie depozytowym inwestora obniży się do minimalnego poziomu, dopuszczalnego przez Izbę (maintenace margin), wówczas jest on wezwany do bezzwłocznego uzupełnienia niedoboru, tak aby przed rozpoczęciem następnej sesji osiągnęło ono wartość równą pełnej wysokości depozytu początkowego. W przypadku nie uzupełnienia depozytu następuje zamknięcie pozycji.
Inwestor, który osiągnął zysk może natychmiast wycofać nadwyżkę depozytu bądź dopiero wtedy, kiedy zamknie pozycję. Jednak bez względu na kształt umowy na konto osiągniętych, nawet nie wypłaconych jeszcze zysków będzie on mógł otworzyć nowe pozycje bez konieczności wpłacania nowego depozytu początkowego.
Depozyt Gwarancyjny, składany do Izby przez Uczestnika Rozliczającego w imieniu inwestora jest uruchamiany jedynie w nadzwyczajnych sytuacjach rynkowych lub w razie niewypłacalności inwestora.
Jeżeli inwestor posiada otwarte długie i krótkie pozycje instrumentach pochodnych na to samo aktywo lecz różniących się okresem wygasania, wówczas depozyt całkowity jest obliczany z uwzględnieniem współczynnika korelacji zmian notowań tych instrumentów. Pozwala to na znaczną redukcję depozytu całkowitego, stąd możliwość otwarcia większej ilości pozycji. Fundusze własne Członka rozliczającego stanowią w pełni opłacony kapitał podstawowy i kapitał zapasowy pomniejszony o poniesione straty. Jego uruchomienie następuje, kiedy środki na koncie depozytu początkowego oraz depozytu gwarancyjnego nie wystarczają na pokrycie strat na pozycjach inwestorów.
Fundusz Gwarancyjny tworzony jest z wpłat wszystkich Uczestników Rozliczających. Do jego uruchomienia dochodzi w przypadku niewypłacalności Członka Rozliczającego a środki z depozytu gwarancyjnego są niewystarczające. Fundusze własne Izby Rozrachunkowej są ostatnim kołem ratunkowym. Stąd, zgodnie z prawem wymagane jest, aby były one odpowiednio wysokie i zapewniały bezpieczeństwo rozliczeń, a Izba funkcjonowała jako odrębna od giełdy spółka kapitałowa.
Rodzaje członkostwa
Transakcje na giełdzie mogą być zawierane tylko przez akredytowanych Członków Giełdy. Dzielą się oni na następujące kategorie:Rozliczający Członkowie Giełdy są to podmioty posiadające wymagane przez Izbę Rozliczeniową kapitały własne. Są one jednocześnie Członkami Izby Rozrachunkowej. Mogą zawierać transakcje w imieniu własnym lecz na rachunek innych osób oraz w imieniu własnym na rachunek własny. Gwarantują rozliczenie transakcji uczestników rynku, z którymi zawarli umowę rozliczania transakcji giełdowych oraz własnych.
Instytucjonalni Członkowie Giełdy mogą zawierać transakcje w imieniu własnym na rachunek innych osób oraz w imieniu własnym na rachunek własny. Jednak rozliczenia oraz gwarantowanie wszystkich transakcji są prowadzone przez Rozliczającego Członka Giełdy.
Indywidualni Członkowie Giełdy są to osoby fizyczne, które mogą zawierać transakcje na giełdzie w imieniu własnym i na rachunek własny. Giełdy określają typy uczestnictwa wskazując, na jakich instrumentach pochodnych czy towarach dany uczestnik może handlować. Transakcje te mogą być jednak rozliczane tylko i wyłącznie przez Rozliczającego Członka Giełdy. W związku z tym nie podlegają wymogom kapitałowym Giełdy oraz Izby.
Rozliczenia transakcji
Codziennie Izba Rozrachunkowa dokonuje wyceny otwartych pozycji w oparciu o cenę zamknięcia aktualnych notowań kontraktów. W związku z tym, że transakcje inwestorów indywidualnych są zawierane i rozliczane poprzez akredytowane biura maklerskie, rozliczenie następuje pomiędzy tymi biurami oraz Izbą Rozrachunkową.Jeśli ceny zmieniły się na niekorzyść jednego inwestora, odpowiednia kwota zostanie pobrana z jego depozytu początkowego i przekazana na konto inwestora posiadającego pozycję odwrotną.
Operacja taka nazywana procedurą mark-to-market, czyli rozliczenia rynkowego, jest przeprowadzana przez Izbę po zakończeniu każdej sesji giełdowej.
Transakcja nie zamknięta w danym dniu jest rozliczana według dziennej ceny rozliczeniowej. Jest ona ustalana przez Izbę Rozrachunkową w oparciu o kursy transakcji z ostatnich minut sesji. Codziennie rachunek inwestora jest uznawany lub obciążany kwotą równą wielkości dziennej zmiany wartości otwartej pozycji - kontraktu terminowego lub opcji. Stąd na koniec każdego dnia nie występują niezrealizowane zyski ani straty na kontach uczestników rynku zarejestrowanych w Izbie Rozrachunkowej. Operacja taka określana jest mianem mark-to-market.
Inaczej, mark to market stanowi system codziennego przepływu środków finansowych pomiędzy kontami członków rozliczających, w ramach którego zyski i straty obliczane są dla każdego dnia obrotowego giełdy i zgodnie z nimi wprowadzane są zmiany na rachunkach klientów. Jeżeli uczestnik rynku zamknie otwartą pozycję w trakcie sesji przed terminem wygasania kontraktu, wówczas izba dokonuje rozliczenia w oparciu o kurs transakcji zamykającej.
Jeżeli wskutek poniesionych strat saldo na koncie depozytowym uczestnika rozliczającego obniży się do minimalnego poziomu, dopuszczalnego przez izbę (maintenace margin), wówczas jest on wezwany do bezzwłocznego uzupełnienia niedoboru tak, aby osiągnęło ono poziom depozytu wstępnego. Nie zastosowanie się do wezwania skutkuje zamknięciem pozycji przez izbę. Kontrakty, które są otwarte do dnia wygasania, są rozliczane codziennie według ostatecznego kursu rozliczeniowego, którym jest zazwyczaj cena rynkowa towaru w danym dniu i o ustalonej godzinie. W przypadku walut jest to zazwyczaj średni kurs ogłaszany przez bank centralny. Znacznie niższe depozyty są pobierane w przypadku transakcji złożonych, np. dla spreadów, gdzie występują jednocześnie pozycje długie oraz krótkie. Ryzyko takich strategii jest niższe, gdyż straty z jednej pozycji są kompensowane w znacznej części zyskami z pozycji przeciwstawnej.
Jan Mazurek
Źródło:
