Black Friday rozciągnął się z jednego dnia na tydzień, miesiąc, a miejscami nawet cały kwartał. Sklepy krzyczą o „-70%”, „mega okazjach” i „ostatniej szansie”, a konsumenci zmęczeni inflacją i końcówką roku oraz presją zbliżających się świąt liczą, że da się wyrwać coś taniej. Ale czy faktycznie oszczędzamy? A może tylko dajemy się poprowadzić za rękę marketingowcom?
W najnowszym odcinku podcastu GPW – Gospodarczego Punktu Widzenia prof. Agata Gąsiorowska, autorka książki “Pieniądze albo życie. Jak pieniądze wpływają na nasze zachowanie, emocje i relacje”, tłumaczy psychologiczne mechanizmy stojące za Black Friday i pokazuje, dlaczego w wielu przypadkach… najwięcej oszczędzamy nic nie kupując.
„Myślimy, że oszczędzamy 50%, a moglibyśmy 100%”
Kiedy widzimy czerwony napis „PROMOCJA”, włącza się w nas odruch automatyczny. Nie liczymy, nie sprawdzamy, nie analizujemy. „To, że coś jest tańsze o 30, 50 czy 80 proc., sprawia wrażenie okazji. Tymczasem jeśli dana rzecz nie jest nam potrzebna, to kupując ją nie oszczędzamy nic. A nie kupując oszczędzamy wszystko – podkreśla prof. Gąsiorowska.
Zjawisko jest tym silniejsze, im bardziej produkt jest „niebytowy”: gadżety, elektronika, sprzęty AGD, ubrania. Badaczka zwraca uwagę, że rzadko kto szuka na Black Friday przeceny masła albo rachunków — polujemy raczej na rzeczy, które mają poprawić nam nastrój, status albo poczucie atrakcyjności.
Marketingowcy znają nasze słabe punkty
Black Friday to nie tylko przeceny. To misternie zaprojektowane środowisko wpływu:
-
krótkie komunikaty: „tylko dziś”, „ostatnie sztuki”,
-
progi procentowe
-
skrócona ścieżka zakupu: od reklamy do płatności w kilka sekund.
„Sprzedawcy wykorzystują to, że decyzje podejmujemy często automatycznie. Zanim zdążymy pomyśleć, klikamy ‘Kup teraz’. Jesteśmy ludźmi od kilkunastu tysięcy lat, ale mózgi mamy jeszcze starsze. Emocje są szybsze niż racjonalność – mówi ekspertka.
Nie chodzi więc o dopaminę, „odlot zakupowy” czy hazard, ale o to, że system 1 myślenia — szybki, impulsywny, intuicyjny — bierze górę nad kalkulacją.
Black Friday a… kryzys klimatyczny
Prof. Gąsiorowska zwraca uwagę na jeszcze jedno: kupowanie rzeczy „na zapas” lub wymienianie dobrych sprzętów na nowsze modele ma realny koszt środowiskowy. Najbardziej obrazowy przykład? Zakup nowego urządzenia AGD, na przykład płyty czy piekarnika, bo był „w dobrej cenie”, choć dotychczasowy działa idealnie. Jeśli trafi na śmietnik - to już nie jest „okazja”, tylko marnotrawstwo.
- Nadmierna konsumpcja - szczególnie w fast fashion z Chiny i taniej elektronice - to produkowanie śmieci, które zostaje z nami na dekady – ostrzega badaczka.
Jak się bronić, czyli psychologiczna „tarcza antyrakietowa”
Najważniejsza zasada: utrudnić sobie zakup.
Ekspertka podaje konkretne narzędzia:
-
usuń podpiętą kartę z telefonu - konieczność wpisania danych tłumi impuls;
-
na zakupy stacjonarne bierz wyliczoną gotówkę i zostaw kartę w samochodzie;
-
nie bierz wózka, tylko koszyk do ręki - fizyczny ciężar ogranicza fantazję zakupową;
-
nie scrolluj marketplace’ów dla sportu - to zaproszenie do katastrofy.
Im dłuższa droga od bodźca do płatności, tym większa szansa, że włączy się racjonalne myślenie – podkreśla psycholożka.
Black Friday nie musi być zły. Może być okazją, ale tylko wtedy, gdy my kontrolujemy proces, a nie odwrotnie. Jak mówi prof. Gąsiorowska, fajne promocje istnieją. Ale jeśli nie wiesz czego szukasz, to znajdziesz nie promocję, a zbędny wydatek.
Chwyty marketingowe to jedno, a oszustwa to drugie...
Istnieje jeszcze jeden poważny aspekt tego "święta" - wzmożona aktywność cyberprzestępców. Jak słusznie zauważa Wojciech Boczoń w artykule "Black Fraud zamiast Black Friday. Cyberprzestępcy ruszają na żniwa", pośpiech i obniżona czujność konsumentów, którzy liczą na „mega okazje”, tworzą idealne żniwa dla oszustów. W rezultacie Black Friday szybko może przeistoczyć się w Black Fraud.
Oszustwa w okresie wyprzedaży przyjmują wiele form, a ich wspólnym mianownikiem jest podszywanie się pod znane marki, kurierów lub operatorów płatności. Najczęstsze zagrożenia to fałszywe sklepy internetowe (często tworzone z pomocą AI, by wyglądały realistycznie), które kuszą wyjątkowo niskimi cenami, ale po opłaceniu zamówienia nigdy nie wysyłają towaru. Równie powszechny jest phishing i smishing – czyli fałszywe wiadomości e-mail i SMS-y, które pod pretekstem problemu z dostawą lub anulowaną transakcją, próbują wyłudzić poufne dane do logowania w bankowości internetowej lub dane karty płatniczej. Mechanizm ten wykorzystuje tę samą zasadę, co w przypadku promocji – szybkość reakcji i strach przed utratą "okazji" lub problemami, które mają nas zmusić do natychmiastowego kliknięcia w niebezpieczny link.
Dlatego psychologiczna "tarcza antyrakietowa", polegająca na utrudnianiu sobie impulsywnego zakupu, powinna być rozszerzona o "cyfrową cyberhigienę". Oprócz kontroli nad własnymi emocjami, kluczowe jest zachowanie maksymalnej czujności wobec nieznanych linków i weryfikacja autentyczności każdej oferty. Należy sprawdzać adresy URL stron (czy nie zawierają literówek w nazwie znanej marki), unikać nietypowych form płatności (ograniczonych np. wyłącznie do przelewu na konto prywatne) oraz zachować ograniczone zaufanie do reklam w mediach społecznościowych, które często prowadzą do fałszywych witryn. Oszczędzanie to jedno, ale ochrona własnych pieniędzy i danych to konieczność w obliczu wzmożonego ataku cyberprzestępców w czasie zakupowego szaleństwa.
Bankier.pl i Puls Biznesu łączą siły w akcji Scamming Out, aby dać Ci wiedzę i narzędzia do bezpiecznego serfowania i kupowania w sieci. Nie daj się złapać na fałszywe maile, podejrzane linki czy strony łudząco podobne do oryginałów. Nie ryzykuj, że Twoje zakupy skończą się stratą pieniędzy.
Praktyczne porady znajdziesz na stronie Scammingout.pl
