Protesty przeciwko umowie CETA między Unią Europejską a Kanadą są kolejnym objawem szerzącej się na świecie choroby - dziecięcej choroby protekcjonizmu.
"Zdrada stanu", "rząd klęka przed wyzyskiwaczami", "protest przeciw wszechwładzy korporacji" - m.in. takimi hasłami posługiwali się podczas sobotniej demonstracji przeciwnicy kompleksowej umowy gospodarczo-handlowej między UE a Kanadą. Jeszcze mocniejsze określenia pojawiają się w internetowych dyskusjach, także pod tekstami opublikowanymi na Bankier.pl. Porozumieniu CETA sprzeciwia się tak szeroka, jak niezwykła koalicja polityczna - nacjonalistycznej prawicy (Kukiz'15, ONR) z komunizującą lewicą (Partia Razem), przy udziale rolniczego lobby (PSL) - i jeszcze bardziej egzotyczna koalicja medialna (m.in. J. Żakowski z "Polityki" i R. Ziemkiewicz z "Do Rzeczy").
Główne argumenty przeciwników CETA skupiają się wokół dwóch obaw: przed masowym napływem do Europy taniej i niezdrowej żywności produkcji kanadyjskiej oraz przed przyznaniem korporacjom międzynarodowym nadzwyczajnych przywilejów. W obu przypadkach zagrożone jest "nasze, dobre, polskie", a zyskują "oni, źli, obcy". Czy tak jest w rzeczywistości?
Zaleje nas tania i niezdrowa żywność GMO, upadnie polskie rolnictwo
W 2015 roku Kanadyjczycy sprzedali w Unii Europejskiej płody rolne za niewiele ponad 2 mld euro. Tymczasem łączny import tych produktów spoza UE wyniósł ok. 110 mld euro. Canadian Agri-food Trade Alliance szacuje, że wprowadzenie CETA pozwoli zwiększyć eksport do UE o niecały miliard euro. Na "zalew" wyraźnie się nie zanosi. Dlaczego? Porozumienie z UE nie obejmuje np. handlu drobiem i jajami, wprowadza również znaczące ograniczenia w przypadku mięsa wieprzowego i wołowego. Kanadyjczycy będą mogli wyeksportować do Unii zaledwie 80 tys. ton wieprzowiny rocznie. Łączna produkcja w UE przekracza 22 miliony ton.
Kontyngenty będą jednak obowiązywały tylko w przypadku kilku "newralgicznych" (jak nazywa je UE) produktów. W przypadku pozostałych 90 proc. cła zostaną zniesione, a czarny sen protekcjonistów spełni się - będziemy importować tanią żywność. Czy to źle? Absolutnie nie - konsumenci będą mieli większy wybór i sami zdecydują, czy chcą nabyć droższy (lepszy?) czy tańszy (gorszy?) produkt. Jak zauważa Rafał Trzeciakowski z Fundacji FOR, będzie to szczególnie korzystne dla najbiedniejszych, którzy przeznaczają na żywność większą część dochodów niż osoby bardziej zamożne.
Przeciwnicy umowy ze szczególnym upodobaniem podnoszą argument żywności modyfikowanej genetycznie, choć przedstawiciele UE i polskiego rządu wielokrotnie powtarzali, że CETA nie odnosi się do standardów żywności.
Wiceminister rozwoju Radosław Domagalski-Łabędzki
Zasada zachowania bezpieczeństwa standardów żywności pozostaje w gestii państw członkowskich. W związku z tym, jeżeli chodzi o ryzyko napłynięcia GMO, ono praktycznie nie występuje. Oczywiście znam zastrzeżenia i komentarze (...), które mówią o potencjalnej furtce, która może się otworzyć w związku z GMO. Natomiast nie do końca wiadomo - bo tego nikt precyzyjnie nie formułuje - na czym ta furtka miałaby polegać.
Szef PSL Władysław Kosiniak-Kamysz jeszcze wczoraj powtarzał, że umowa CETA oznacza wpuszczenie szkodliwego dla zdrowia GMO do Polski. Tymczasem GMO od lat w Polsce istnieje i ma się świetnie, np. genetycznie zmodyfikowana soja jest podstawą paszy dla zwierząt hodowanych przez polskich rolników. Osobnym zagadnieniem jest kwestia szkodliwości GMO. Pod koniec czerwca został opublikowany list nawołujący lewicowych aktywistów do zaprzestania oszczerczej kampanii przeciw GMO. Podpisało go 119 laureatów Nagrody Nobla.
Zaklinanie rzeczywistości przez lidera sejmowego lobby rolniczego nie powinno dziwić. W opinii publicznej utarło się, że na CETA polski rolnik musi stracić. Jest to przekonanie równie silne jak to o wyjątkowości polskiej żywności, która, jak powszechnie wiadomo, jest smaczna, zdrowa i polska. Wydawać by się mogło, że tak liczne zalety pozwolą jej konkurować z żywnością kanadyjską, która, jak powszechnie wiadomo, jest mniej smaczna, mniej zdrowa i absolutnie nie polska. Czy bardziej zamożny konsument nie wybierze lepszego i wciąż przecież relatywnie taniego dlań produktu?
Co do jednego nie ma wątpliwości - polski sektor rolniczy pozostaje nieefektywny zarówno w porównaniu do europejskiej, jak i kanadyjskiej konkurencji. W 2015 roku rolnictwo zatrudniało 11,5% wszystkich pracujących, wytwarzając jedynie 2,8% wartości dodanej w polskiej gospodarce - zauważa FOR. W sytuacji, gdy bezrobocie nad Wisłą jest rekordowo niskie, a pracodawcy narzekają na brak rąk do pracy, takie marnotrawstwo jest szczególnie bolesne. Konkurencja zagraniczna mogłaby być silnym bodźcem do zwiększenia produktywności rolnictwa poprzez tworzenie większych gospodarstw rolnych bądź znalezienie niszy rynkowej. Niestety Ministerstwo Rozwoju przewiduje, że CETA nie będzie miała wpływu na dynamikę produkcji rolno-spożywczej ani poziom zatrudnienie w rolnictwie.
CETA da wszechwładzę korporacjom, skorzystają tylko duże firmy
Szczególne emocje przeciwników CETA wzbudza zapis o rozstrzyganiu sporów na linii inwestor-państwo. Dotychczas spory w tym zakresie były rozstrzygane za pomocą mechanizmu ISDS stanowionego na podstawie odpowiednich zapisów w umowach międzynarodowych. Krytykom mechanizmu nie podoba się, że prywatne firmy mogą odwoływać się do arbitrażu zamiast do sądów krajowych w sytuacji, gdy uznają, że działania państwa naraziły je na straty.
Spośród ponad 60 dwustronnych umów w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji (BIT), których stroną jest Polska, 37 zawiera mechanizm ISDS (także BIT z Kanadą) - wynika z danych UNCTAD. Większość umów została zawarta w latach 90. Według wyliczeń organizacji Friends of the Earth Europe, stanowczo krytykującej ISDS, w latach 1994-2014 mechanizm został wykorzystany przeciwko Polsce zaledwie 16 razy. Tylko 3 razy zasądzono odszkodowanie na rzecz prywatnego inwestora. Polska zapłaciła łącznie 2,2 mld euro. Blisko 100 proc. tej kwoty przyznano Eureko za aferę przy prywatyzacji PZU.
W ramach CETA spory inwestor-państwo będzie rozstrzygał trybunału arbitrażowy w formule stałego sądu inwestycyjnego (ICS). Polskie Ministerstwo Rozwoju podkreśla, że jest to bardziej korzystne rozwiązanie niż zawarte w umowie z Kanadą z 1990 roku. ICS będzie sądem dwuinstancyjnym, a w jego skład wejdzie po 5 przedstawicieli UE i Kanady oraz 5 krajów trzecich. Wyraźnie potwierdzono także prawa państw "do wprowadzenia regulacji w celu osiągnięcia uzasadnionych celów politycznych takich jak zdrowie publiczne, bezpieczeństwo, środowisko, moralność publiczna, ochrona społeczna i konsumencka czy też promocja i ochrona różnorodności kulturowej, nawet jeżeli regulacje te mogą negatywnie wpłynąć na inwestycje zagraniczne czy też oczekiwania inwestorów zagranicznych co do zysku".
Inwestorzy nie będą więc mieli prawa do odszkodowania, gdy ucierpią np. na skutek wprowadzenia zakazu palenia papierosów w danym kraju, jak przedstawiają to przeciwnicy CETA. Umowa nie będzie miała również wpływu na zakres usług publicznych - podkreśla Komisja Europejska.
Analiza Ministerstwa Rozwoju
Ryzyko nieuzasadnionego wykorzystania CETA przez firmy z krajów trzecich, w tym ze Stanów Zjednoczonych, do wejścia na rynek UE – co do zasady nie występuje. Zawarte w umowie zapisy dotyczące reguł pochodzenia towarów i definicji inwestora skutecznie zabezpieczają interesy obu Stron tej umowy.
Jeżeli praktyka pokazuje, że krajowe sądy i trybunały mają tendencje do przedkładania tzw. interesu publicznego nad interes poszczególnych firm i obywateli, to obawa zagranicznych inwestorów przed dyskryminacją ze strony obcego wymiaru sprawiedliwości jest całkowicie uzasadniona. Wydaje się, że międzynarodowe trybunały arbitrażowe cieszą się większym poważaniem i odznaczają większą rzetelnością oraz obiektywizmem od krajowych sądów, które pośrednio "należą" przecież do państwowej strony sporu.
CETA miałaby również służyć wielkim korporacjom, a dyskryminować małe firmy, ponieważ te ostatnie i tak nie mają szansy wejść na kanadyjski rynek. Warto jednak zauważyć, że międzynarodowe korporacje mają pieniądze, wiedzę i kontakty, dzięki którym już teraz swobodnie lawirują w gąszczu regulacji. Małe firmy skorzystają nie tylko na uproszczeniu przepisów i zniesieniu wielu ceł, ale i np. na wzajemnej akceptacji certyfikatów, dzięki którym nie będą musiały dwukrotnie wykonywać tych samych testów. CETA jest także szansą dla zdolnych i przedsiębiorczych ludzi, którzy przy odrobinie szczęścia mogą rozwinąć skrzydła dzięki pojawieniu się nowych możliwości.
Widmo protekcjonizmu
To, że najgłośniejsi przeciwnicy CETA są w błędzie, nie oznacza wcale, że porozumienie z Kanadą jest dla Polski i Unii Europejskiej bardzo korzystne. W Kraju Klonowego Liścia mieszka mniej ludzi niż w Polsce, a gospodarka naszego transatlantyckiego partnera jest mniejsza od włoskiej czy francuskiej. Ministerstwo Rozwoju szacuje, że w wyniku wprowadzenia CETA polski eksport do Kanady zwiększy się o niecałe 500 mln USD w ciągu 5 lat. W samym 2015 r. całkowita wartość polskiego eksportu sięgnęła 200 mld USD.
Dlatego groźny jest nie protest przeciw umowie z Kanadą, ale sprzeciw wobec idei współpracy międzynarodowej. CETA nie gwarantuje całkowicie wolnego handlu, lecz ułatwia współpracę między firmami z UE i Kanady, ma także duże znaczenie geopolityczne. Tymczasem w argumentach krytyków porozumienia przebija się niechęć do zagranicznych inwestycji, handlu międzynarodowego czy konkurencji rynkowej. Firmy, które osiągnęły sukces i prowadzą działalność na całym świecie, stały się znienawidzonymi korporacjami. Polski konsument ma spełniać swój patriotyczny obowiązek i wybierać polskie towary, bez względu na ich jakość i cenę.
Protestujący zapominają o ogromnych korzyściach, jakie płyną z międzynarodowej współpracy gospodarczej. Przepływ kapitału, towarów i usług, ludzi oraz know-how jest podstawą rozwoju gospodarczego na całym świecie. Jak wyglądałaby nasza dieta, gdybyśmy jedli tylko polską żywność? Ile kosztowałaby elektronika wyprodukowana w Polsce? Ile lat zajęłoby nam wymyślenie iPhone'a? Przykłady trywialne, ale coraz więcej ludzi o nich zapomina.
Antyliberalne argumenty trafiają na podatny grunt społecznego niezadowolenia. Wielu Polaków źle ocenia dokonania III RP, a źródła niepowodzeń doszukuje się m.in. w reformach liberalizujących polską gospodarkę i otwierających ją na zagraniczny handel i inwestycje. CETA stała się znakomitym pretekstem, by zamanifestować swój sprzeciw wobec ścieżki, którą Polska podążyła w latach 90. za sprawą reform Balcerowicza.
Podobne nastroje panują w Europie Zachodniej, gdzie protesty przeciw CETA są jeszcze większe. Ludzie mają poczucie, że obecna polityka gospodarcza się nie sprawdza i oczekują gwałtownej zmiany. Historia uczy, że ogólnoświatowy zwrot w stronę silnego państwa i protekcjonizmu nie kończy się najlepiej. Jak pisał XIX-wieczny francuski pisarz-ekonomista Frederic Bastiat: „Jeśli towary nie będą przekraczać granic, zrobią to armie”
* Wszystkich zainteresowanych umową CETA zachęcam do przeczytania informacji Komisji Europejskiej i Ministerstwa Rozwoju oraz analizy Fundacji FOR. Dla wyjątkowo zdeterminowanych załączam również link do pełnej wersji umowy w j. polskim i j. angielskim.
