Obowiązek pokrycia kosztów pogrzebu na podstawie przepisów o odpowiedzialności cywilnej deliktowej (art. 446 § 1 k.c.) stanowi świadczenie o charakterze typowo odszkodowawczym, mające na celu zwrot poniesionych kosztów pogrzebu osobie, która je poniosła.
Chodzi tutaj o wyrównanie szeroko pojętych kosztów związanych z pochówkiem poszkodowanego. Zakres kosztów objętych normą wskazywanego przepisu rodził w praktyce wątpliwości i spory, które skutkowały koniecznością sięgania do rozstrzygnięć sądowych, tworzących i utrwalających obecną linię orzecznictwa. Wyjątkowo szerokiej odpowiedzi na temat zakresu zwrotu kosztów pogrzebu dostarczają wytyczne płynące z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 styczna 1982 r. (sygn. akt II CR 556/81), gdzie uznano, iż obowiązek zwrotu kosztów pogrzebu na podstawie art. 446 § 1 k.c. obejmuje zwrot kosztów bezpośrednio związanych z pogrzebem (jak przewóz zwłok, nabycie trumny, zakup miejsca na cmentarzu i in.), jak również zwrot wydatków odpowiadających zwyczajom danego środowiska.
Do tych wydatków zalicza się koszt postawienia nagrobka (w granicach kosztów przeciętnych, jeżeli nawet koszty rzeczywiste były znaczne, np. z uwagi na materiał lub wystrój nagrobka, wyższe), wydatki na wieńce i kwiaty, koszty zakupu odzieży żałobnej i in. Ponadto do tych wydatków należy zaliczyć także wydatki na poczęstunek biorących udział w pogrzebie osób, przy uwzględnieniu okoliczności konkretnego przypadku, skoro jest to zwyczaj w zasadzie powszechnie przyjęty, a zwłaszcza, jeżeli jest w danym środowisku stosowany, i dotyczy przede wszystkim krewnych zmarłego (bliższych i dalszych członków rodziny), jak również innych osób bliżej związanych ze zmarłym związanych, np. najbliższych współpracowników.
Koszt takiego poczęstunku, utrzymany w rozsądnych, stosownie do okoliczności, granicach (nie mającego charakteru tzw. stypy pogrzebowej), podlega zwrotowi na równi z innymi kosztami pogrzebu zgodnie z art. 446 § 1 k.c. Podobne w treści jest wcześniejsze orzeczenie SN z 22 stycznia 1981 r. (sygn.akt II CR 600/80), gdzie sąd uznał, że przepis art. 446 § 1 k.c. uzasadnia żądanie zwrotu wydatków związanych z pogrzebem, które odpowiadają zwyczajom panującym w danym środowisku, a przy ocenie kosztów postawienia nagrobka można brać pod uwagę ceny nagrobków przeciętnych, zaś przy rozstrzyganiu o zwrocie kosztów wyżywienia uczestników uroczystości pogrzebowych jedynie zasadniczy posiłek.
Podobne wytyczne można odnaleźć w szeregu innych orzeczeń, gdzie przykładowo sąd stwierdził, iż do kosztów pogrzebu w rozumieniu art. 162 § 1 kodeksu zobowiązań (obecnie art. 446 § 1 k.c.) można zaliczyć m.in. umiarkowany wydatek poniesiony na zakup niezbędnej odzieży żałobnej, której noszenie zarówno w czasie pogrzebu, jak i przez dłuższy czas po zgonie osoby bliskiej jest zwyczajowo przyjęte w wielu środowiskach w naszym społeczeństwie. Zwrot kosztów nagrobka natomiast powinien obejmować ogół poniesionych na ten cel kosztów, chyba że sąd dojdzie do przekonania na podstawie okoliczności sprawy, że koszty te są rażąco wygórowane w zestawieniu z normalnymi wydatkami przyjętymi w podobnych przypadkach.
Wskazanie odwołujące się do przeciętnych zwyczajów znajdziemy również w orzeczeniu SN z 24 listopada 1972 r. (sygn. akt I CR 509/72), w którym sąd ograniczył zakres roszczeń odszkodowawczych twierdząc, iż skoro o wysokości odszkodowania pod postacią kosztów wystawienia nagrobka decydują przeciętne zwyczaje, to indywidualne upodobania osób bliskich poszkodowanego, wykraczające poza powszechnie przyjęte, nie mogą obciążać osoby zobowiązanej do odszkodowania.
Problemy interpretacyjne rodziło również określenie kręgu osób uprawnionych do zwrotu kosztów pogrzebu. Orzecznictwo prezentuje tutaj szeroką wykładnię, obejmując zakresem stosowania każdą osobę, która faktycznie poniosła koszty związane z pogrzebem. Linia orzecznictwa wskazuje ponadto, iż „bez znaczenia jest stopień związania zmarłego z osobą, która pokryła koszty pogrzebu” czemu dał wyraz Sąd Apelacyjny w Katowicach w orzeczeniu z dnia 28 listopada 1996 r. (sygn. akt III APr 34/96 publ. w Pr. Pracy z 1997 Nr 12 poz.43) wskazując, że zobowiązany do naprawienia szkody (sprawca lub jego zakład ubezpieczeń w zakresie OC) na podstawie art. 446 § 1 k.c. powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł, niezależnie od tego czy jest spadkobiercą poszkodowanego, bowiem roszczenie to jest samodzielne.
Interpretacja powołanego przepisu wskazuje, że chodzi tu o koszty, które zostały już poniesione, co oznacza, iż poczynione zostały konkretne wydatki. Regułę tą potwierdził Sąd Apelacyjny w Łodzi w orzeczeniu z 29 sierpnia 1995 r. (sygn. akt I ACr 440/95 publ. w OSA z 1995r. Nr 6 poz. 44), wskazując w tezie rozstrzygnięcia, iż zwrotu kosztów nagrobka może domagać się osoba, która koszty te faktycznie poniosła.
Zasiłek pogrzebowy realizowany przez Fundusz Ubezpieczeń Społecznych jest natomiast przykładem świadczenia, którego zasadniczym celem jest realizacja jednego z wielu obowiązków państwa wskazanego w przepisach ustawy zasadniczej polegającego na zapewnieniu obywatelom prawa do zabezpieczenia społecznego. Podstawową funkcją zabezpieczenia obywateli jest zobowiązanie po stronie państwa do zapewnienia obywatelom dostępu do określonych prawem świadczeń finansowanych ze środków publicznych na wypadek wystąpienia różnego rodzaju zdarzeń. Zakres tego typu świadczeń oraz warunki ich uzyskania ustawodawca określił w szeregu ustaw.
Zasiłek pogrzebowy będący jednym z takich świadczeń regulują przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353). Zgodnie z dyspozycją normy art. 77 ww. aktu prawnego zasiłek pogrzebowy przysługuje w razie śmierci ubezpieczonego, osoby pobierającej emeryturę lub rentę, osoby, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty, lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania członkowi rodziny wyżej wskazywanych osób. Ponadto zasiłek pogrzebowy przysługuje osobie, która pokryła koszty pogrzebu a także pracodawcy, ośrodkowi pomocy społecznej, gminie, powiatowi, osobie prawnej kościoła lub związku wyznaniowego, jeżeli te pokryły koszty pogrzebu.
Szczególną uwagę zwraca fakt, że zasiłek pogrzebowy wypłacany przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych przysługuje uprawnionym osobom bez względu na ich sytuację materialną i wysokość rzeczywistych kosztów pogrzebu. Co więcej, ustawodawca postawił osoby bliskie zmarłego w pozycji wyjątkowo uprzywilejowanej, na co wskazuje zapis art. 79 ust. 2 omawianej ustawy. Z brzmienia przytoczonej powyżej normy prawnej wynika, że członkom rodziny zmarłego, jeżeli ponieśli choćby część kosztów pogrzebu, przysługuje zasiłek również w przypadku, gdy pogrzeb organizowany był na koszt państwa, organizacji politycznej lub społecznej. Ponadto pamiętać należy, że zasiłek pogrzebowy nie jest jedynym świadczeniem wypłaconym w związku ze śmiercią pracownika według podobnych zasad, nie mających w istocie rzeczy charakteru odszkodowawczego w świetle zasad prawa cywilnego.
Innym przykładem takiego świadczenia jest odprawa pośmiertna przysługująca rodzinie zmarłego pracownika na podstawie norm prawa pracy. Warte podkreślenia jest również to, że zasiłek pogrzebowy przysługuje niezależnie od tego, czy ktokolwiek ponosi odpowiedzialność za śmierć osoby ubezpieczonej (nie jest warunkowany odpowiedzialnością deliktową z tytułu szkody na osobie). Jest zatem jedną z form zabezpieczenia społecznego mającą na celu zagwarantowanie obywatelom bezpieczeństwa socjalnego i ochronę przed ryzykiem socjalnym polegającym na zgonie członka rodziny. Jego zasadniczą rolą jest zaspokojenie potrzeb socjalnych tj. nie tylko partycypacji w kosztach pogrzebu, ale przede wszystkim dostarczenie pomocy finansowej w trudnej sytuacji życiowej (często również materialnej), w której znalazły się pozostałe przy życiu osoby.
Omawiając wzajemne relacje obu wyżej wymienionych świadczeń, należy w pierwszym rzędzie przywołać uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1981 r. (sygn. akt III CZP 6/81), która pomimo upływu czasu i zmiany stanu prawnego, w pełni zachowała swoją aktualność. Zgodnie z jej tezą „zasiłek pogrzebowy przewidziany w art. 35 pkt 1 ustawy z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. 1974 nr 47 poz. 280) wypłacony osobom określonym w art. 37 ust. 1 wymienionej wyżej ustawy, w szczególności dzieciom, w związku ze śmiercią pracownika w wyniku wypadku komunikacyjnego, nie podlega zaliczeniu na poczet należnego od PZU odszkodowania z tytułu zwrotu poniesionych kosztów pogrzebu”.
Wzmacniając zasadę zakazu wzajemnego zaliczania odrębnych świadczeń w uzasadnieniu Sąd wskazał również, że odprawa pośmiertna przewidziana w art. 93 k.p., stanowiąca pomoc dla zmarłego członka rodziny pracownika, z racji swojego charakteru nie podlega zaliczeniu na odszkodowanie należne według zasad prawa cywilnego. Analogiczny pogląd wyraził SN w nieco późniejszym wyroku z 29 kwietnia 1981 r. sygn. akt (IV CR 120/81) wskazując, iż zasiłek pogrzebowy wypłacony osobom uprawnionym, w szczególności dzieciom, w związku ze śmiercią pracownika w wyniku wypadku komunikacyjnego, nie podlega zaliczeniu na poczet należnego odszkodowania z tytułu zwrotu poniesionych kosztów pogrzebu. Stanowisko takie odnieść należy również do sytuacji, gdy koszty pogrzebu poniosła żona zmarłego.
Podobną tezę, z tym że w stosunku do odprawy pośmiertnej wypłacanej na podstawie przepisów prawa pracy wyraził SN również w orzeczeniu z 3 czerwca 1980 r. (sygn. akt. II CR 148/80 publ. w OSNC z 1981r, Nr. 3, poz. 29), w którym wskazał, iż odprawa pośmiertna nie podlega zaliczeniu na poczet świadczenia przysługującego poszkodowanemu z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia komunikacyjnego. Analogicznie zasada zakazu wzajemnego zaliczania na swój poczet odrębnych świadczeń wskazują również inne orzeczenia.
Dobitnym tego przykładem jest wyrok Sądu Najwyższego z 25 maja 1970 r. (sygn. akt I CR 209/70 publ. w OSNC z 1971 r. nr 1 poz. 13), gdzie sąd jednoznacznie wskazał, że w sytuacji gdy jeden z członków rodziny zmarłego dochodzi od PZU zwrotu wyłożonych kosztów pogrzebu, to na pokrycie ich nie zalicza się części świadczenia z ubezpieczenia następstwa nieszczęśliwych wypadków, wypłaconego członkom rodziny zmarłego. Wynika to podobnie jak w przypadku zasiłku pogrzebowego, z celów jakie stawia się ubezpieczeniom osobowym, które w swych założeniach polegają na realizacji w tym przypadku umownego świadczenia ubezpieczeniowego na skutek zajścia określonego wypadku.
mec. Aleksander Daszewski
Źródło:
