Dla wielu może wydać się szokującym, że Komisje Edukacji Narodowej powołał sejm o negatywnych konotacjach - sejm rozbiorowy. Sytuacja kraju była jednak opłakana i zmuszeni do dzielenia ojczyzny posłowie zdecydowali się ratować co się da. A najważniejsza była przyszłość, więc zadbać należało o wychowanie młodzieży.
Powołanie pierwszego nowożytnego ministerstwa oświaty wiązało się z wyrzuceniem ze szkół jezuitów, a w zasadzie ich zakonu. Nie była to jednak ustalona sekularyzacja edukacji, lecz działanie niezależne od Polski. 21 lipca 1773 r. papież Klemens XIV rozwiązał zakon jezuitów specjalną bullą. Likwidowane były struktury ich organizacji, a duchowni musieli szukać miejsca w innych zgromadzeniach bądź przejść pod nadzór miejscowych ordynariuszy.
Jezuici w ciągu poprzednich dziesięcioleci zmonopolizowali oświatę w Rzeczpospolitej do tego stopnia, że rozwiązanie zakonu stanowiło poważny problem o ogólnokrajowej skali. Obradujący wtedy sejm rozbiorowy stwierdził, że majątek jezuicki i kadrę nauczycielską obejmie swoim nadzorem nowa, świecka instytucja, której inicjatorem powstania był ks. Hugo Kołłątaj.
ReklamaW skład Komisji weszło początkowo osiem osób: biskup wileński Ignacy Masalski, biskup płocki Michał Poniatowski, książę August Sułkowski, kanclerz litewski Joachim Chreptowicz, pisarz Ignacy Potocki, książę Adam Kazimierz Czartoryski, były kanclerz koronny Andrzej Zamoyski i starosta kopanicki Antoni Poniński.
Komisja Edukacji Narodowej dokonała gruntownej reformy edukacji stawiając na empiryczne poznanie zgodne z najnowszymi osiągnięciami nauki. Wprowadzono przedmioty takie jak: mechanika, rolnictwo, chemia, botanika, zoologia, prawo oraz nauka moralna. Ujednolicono strukturę szczebli edukacyjnych, podporządkowano Komisji szkoły elementarne, średnie oraz nowo utworzone dwie Szkoły Główne - Koronną i Litewską.
Osiągnięciami Komisji są nie tylko bieżące sukcesy, ale również dziedzictwo, jakie po sobie pozostawiła. Udało jej się przygotować całe pokolenie polskich patriotów, którzy oparli się obcym wpływom na początku zaborów i przygotowali młodzież na nadchodzące czasy. Z podręczników napisanych przez Towarzystwo Ksiąg Elementarnych korzystali Polacy pod zaborami jeszcze pod koniec XIX wieku, a więc ponad sto lat po pierwszej publikacji!
Oświeceniowi filozofowie chwalili Komisję jako najnowocześniejszy system edukacji w ówczesnej Europie. Prace KEN zostały przerwane przez II zabór i konfederację targowicką, ale ziarno rzucone przez nią w glebę zaowocowało w późniejszych, ciężkich dekadach.
Marcin Dobrowolski
