W przypadku agentów ubezpieczeniowych samo ustalenie, czym jest baza klientów w aspekcie elementu majątkowego przedsiębiorstwa nie wnosi wiele dla potrzeb ustalenia charakteru prawnego tej bazy.
Problem polega bowiem na tym, że mamy w tym przypadku do czynienia z dwoma przedsiębiorstwami. Przedsiębiorstwem zakładu ubezpieczeń i przedsiębiorstwem agenta, i to bez względu na formę prawną, w jakiej agent wykonuje swoją działalność. Agent jest, zgodnie z art. 7 ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym, przedsiębiorcą, co oznacza z kolei, że prowadzi przedsiębiorstwo. Odmienny w tym zakresie wniosek pozbawiony byłby podstaw logicznych. W związku z powyższym rozumowaniem, fakt że agent działa w imieniu i na rzecz zakładu ubezpieczeń, tworząc między innymi w trakcie tej działalności bazę klientów, nie oznacza, że agent nie tworzy jednocześnie tej bazy klientów dla własnego przedsiębiorstwa, bez której to bazy przedsiębiorstwo agenta wogóle nie mogłoby funkcjonować.
Mając na uwadze powyższe okoliczności działalności agenta, należy je połączyć z faktem, że baza klientów powstaje, co najmniej w połowie z „siły atrakcyjności” i możliwości własnych agenta. Bez zaufania do agenta i jego profesjonalizmu żadna osoba fizyczna i prawna nie zawarłaby umowy ubezpieczenia, a co za tym idzie, nie stała się elementem bazy klientów. Agent ubezpieczeniowy nie jest osobą wykonującą wolny zawód, gdyż jest przedsiębiorcą. Jest to jednak specyficzne przedsiębiorstwo oparte na osobistych cechach osób prowadzących działalność agencyjną. Uwzględniając dwa elementy, a mianowicie, że mamy do czynienia z dwoma przedsiębiorstwami oraz że baza klientów powstaje w przeważającej mierze dzięki osobistym staraniom i umiejętnościom agenta, charakter prawny tej bazy jest bardzo dyskusyjny.
Problem charakteru prawnego bazy klientów, jako elementu majątku przedsiębiorstwa czy to zakładu ubezpieczeń, czy też agenta, wzrasta gdy rozpatrzymy kwestie wartości tej bazy. W polskiej doktrynie prawniczej dopuszcza się możliwość wniesienia prawa do bazy klientów jako aportu do spółki kapitałowej, gdyż prawo do tej bazy, jako element przedsiębiorstwa wchodzi w jego skład, a co za tym idzie, może być wniesione w formie wkładu niepieniężnego. Brak możliwości bezpośredniego przeniesienia prawa do bazy klientów jako odrębnego wkładu niepieniężnego jest konsekwencją tego, że prawo do bazy klientów nie może być samodzielnym przedmiotem obrotu, gdyż stanowi element majątku przedsiębiorstwa. Przez analogię można w tym miejscu przytoczyć zakaz zbycia firmy bez jednoczesnego zbycia przedsiębiorstwa. Charakter osobisty firmy nie pozwala na jej zbycie samodzielne.
Ponadto wniesienie prawa do bazy klientów w przypadku, gdy aportem jest całe przedsiębiorstwo, jest elementem niezbędnym tej czynności, gdyż nie można mówić o zbyciu przedsiębiorstwa w przypadku zastrzeżenia w umowie przez zbywcę zachowania dla siebie dotychczasowej bazy klientów.
Możliwość wniesienia prawa do bazy klientów jako wkładu niepieniężnego do spółki kapitałowej razem z przedsiębiorstwem jest powszechnie przyjmowana w prawie niemieckim. Odmiennie kształtuje się ta kwestia w systemie prawa anglosaskiego. System ten dopuszcza możliwość wniesienia w formie wkładu niepieniężnego prawa do bazy klientów (w ramach wartości goodwill). Prawo to może być przeniesione nie tylko wraz z przedsiębiorstwem, lecz także może ono stanowić odrębny przedmiot wkładu niepieniężnego. Jest to konsekwencją tego, że w systemie prawa anglosaskiego goodwill traktowane jest jako zbywalne prawo majątkowe.
Brytyjska ustawa o spółkach (Companies Act) z 1980 r. w art. 99 (1) postanawia, że udziały w spółce mogą być pokryte pieniędzmi lub prawami, których wartość można określić w pieniądzu (włączając w to goodwill). Doktryna prawna angielska rozróżnia w ramach pojęcia goodwill dwa elementy tego prawa. Pierwszy element to goodwill mający wartość majątkową, który stanowi odrębny składnik wartości przedsiębiorstwa i może być przedmiotem samodzielnego obrotu. Ten element obejmuje posiadanie przez przedsiębiorstwo ukształtowanych powiązań z klientami, osobistą reputacje i kwalifikacje przedsiębiorstwa, znaki towarowe etc. Drugi element jest to potencjalna wartość klientów, traktowana jako nieodłączny składnik przedsiębiorstwa, podnoszący jego wartość, który nie może być przedmiotem odrębnego obrotu. Zarówno doktryna, jak też judykatura amerykańska bez zastrzeżeń przyjmuje możliwość pokrycia udziałów w spółce bazą klientów w przypadku, gdy nie jest ona wnoszona aportem jako składnik przedsiębiorstwa.
Międzynarodowe Standardy Rachunkowości (Standard 38) zawierają metody obliczania wartości bazy klientów. Wartość tę oblicza się, biorąc pod uwagę przeciętną wysokość zysku netto, osiągniętego w ostatnim okresie obrachunkowym, z uwzględnieniem wartości kapitału, czystego zysku, nieściągalnych długów, amortyzacji środków trwałych, wartości giełdowej itp. Uzyskana w ten sposób wartość zysku kapitalizuje się następnie w oparciu o współczynniki wybierane na podstawie oceny specyfiki przedsiębiorstwa, jego przyszłych perspektyw, mając na uwadze porównywalne transakcje rynkowe.
Kwestia prawa do bazy klientów ma też zasadnicze znaczenie w przypadku spółek osobowych w postaci spółki partnerskiej i spółki komandytowo-akcyjnej. W przypadku spółki partnerskiej osobiste właściwości i umiejętności partnerów odgrywają znaczną rolę w pozyskiwaniu klientów przez osoby wykonujące wolny zawód (partnerów spółki), a co za tym idzie w pozyskiwaniu klientów przez spółkę. Jeżeli adwokat mający renomę i ustaloną reputację i związaną z nimi dużą bazę klientów zamierza prowadzić wspólną działalność z inną osobą, to baza jego dotychczasowych klientów stanie się bazą klientów utworzonej spółki partnerskiej, co zapewni spółce uzyskanie większych zysków w porównaniu do sytuacji, gdyby obaj partnerzy byli nawicjuszami w zawodzie bądź też byli mało znani na rynku usług prawniczych. Zgodnie z przepisem art. 91 pkt 7 kodeksu spółek handlowych umowa spółki partnerskiej powinna określać wkłady wnoszone przez każdego partnera i ich wartość. Wartość wkładu partnera wnoszącego obok innych składników prawo do bazy klientów powinna być określona w umowie spółki.
Z przeniesieniem prawa do bazy klientów mamy także do czynienia w przypadku łączenia i podziału spółek. Zgodnie z art. 492 § 1 kodeksu spółek handlowych łączenie spółek może nastąpić poprzez przeniesienie całego majątku spółki przejmowanej na inną spółkę, czyli tak zwane łączenie przez przejęcie, albo może nastąpić przez utworzenie nowej spółki, na którą przechodzi majątek wszystkich łączących się spółek. W obu wymienionych przypadkach wraz z całym majątkiem spółek przejmowanych lub podlegających połączeniu następuje przeniesienie prawa do bazy klientów. W trakcie procesu połączenia, zgodnie z art. 499 § 2 pkt 3 k.s.h. do planu połączenia należy załączyć ustalenie wartości majątku spółki przejmowanej lub spółek łączących się. Wymienione ustalenie wartości majątku spółek powinno określać nie tylko wartość poszczególnych elementów majątku spółki, lecz także wartość wnoszonej w trakcie łączenia bazy klientów.
W przypadku agentów ubezpieczeniowych zagadnienie prawa do bazy klientów nie może być rozpatrywane, w zależności od tego czy mamy do czynienia z agentem wyłącznym, czy agentem pracującym na rzecz kilku zakładów ubezpieczeń (multiagentem). W obu wskazanych przypadkach baza klientów powstaje dzięki osobistym właściwościom agenta, ale właściwościom tylko odmiennie usytuowanym w obrocie pośrednictwa produktami zakładu ubezpieczeń. W pierwszym przypadku baza klientów powstaje dzięki osobistym właściwościom danego agenta działającego w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa zakładu ubezpieczeń. Agent wyłączny jest elementem struktury organizacyjnej zakładu ubezpieczeń i nie zmienia tego faktu okoliczność, że agent o takim statusie zazwyczaj nie jest pracownikiem zakładu ubezpieczeń, lecz samodzielnym podmiotem gospodarczym prowadzącym własną działalność gospodarczą w zakresie usług pośrednictwa ubezpieczeniowego. Ale jednocześnie agent ten działając jako przedsiębiorca, tworzy bazę klientów stanowiącą element majątkowy jego przedsiębiorstwa.
Jak już uprzednio zostało wskazane, baza klientów w przypadku agentów ubezpieczeniowych jest elementem składowym dwóch przedsiębiorstw: przedsiębiorstwa zakładu ubezpieczeń i przedsiębiorstwa agenta. Dualizm powyższy nie ma większego znaczenia dla wzajemnych stosunków łączących obu przedsiębiorców, dopóki trwa stosunek agencyjny oparty na wykonywanej przez strony umowie agencyjnej. Nawet zbycie przedsiębiorstwa lub wniesienie go aportem do innej spółki kapitałowej w przypadku zakładu ubezpieczeń lub zbycie agencji innej osobie, jeżeli działa ona w formie spółki kapitałowej, albo wniesienie jej aportem do innej spółki kapitałowej, nie ma wpływu na prawo do bazy klientów, jeżeli nowy podmiot wstępuje do umowy agencyjnej w charakterze strony tej umowy. Problem prawa do bazy klientów ujawnia się dopiero wówczas, gdy następuje rozwiązanie lub wygaśnięcie umowy agencyjnej. W takim przypadku powstaje to fundamentalne pytanie, komu przysługuje prawo do bazy klientów, jako niematerialne prawo o charakterze majątkowym, stanowiące część składową dwu odrębnych przedsiębiorstw.
Odpowiedź na powyższe pytanie ma także, a może przede wszystkim poważny wymiar ekonomiczny. Jeżeli przykładowo: baza klientów stworzona przez agenta składa się z 400 osób, a każda osoba (klient) ma wartość 1000 zł , to wartość ekonomiczna tej bazy klientów stanowi kwotę 400 000 zł. Problem prawa do tej bazy klientów w aspekcie ekonomicznym dodatkowo komplikuje fakt, że wartość tego elementu składowego przedsiębiorstwa nie jest ujawniana w aktywach żadnego z dwu przedsiębiorstw. Nie jest ujmowana do pewnego momentu czasowego, gdyż w przypadku zbycia przedsiębiorstwa lub wniesienia go aportem do spółki kapitałowej wartość ta powinna być ustalona i ujęta w bilansie dla potrzeb zbycia lub wniesienia przedsiębiorstwa jako wartość goodwill.
Moim zdaniem, odpowiedzi na pytanie, komu przysługuje prawo do bazy klientów, nie da się obecnie jednoznacznie ustalić. Należy jednak uwzględnić dwie okoliczności. Żadne z dwóch przedsiębiorstw (zakładu ubezpieczeń i agenta) nie może prowadzić działalności bez bazy klientów, jako elementu składowego swego przedsiębiorstwa. W tworzeniu tej bazy klientów biorą udział obaj przedsiębiorcy w stopniu co najmniej równoważnym. Z powyższych okoliczności da się wyprowadzić logiczny wniosek, że w przypadku zakończenia stosunku agencyjnego między zakładem ubezpieczeń a agentem, na skutek rozwiązania lub wygaśnięcia umowy agencyjnej, obaj przedsiębiorcy powinni dokonać ustaleń, czy wspólny element majątkowy ich przedsiębiorstw będzie elementem wyłącznym tylko jednego przedsiębiorstwa, a co za tym idzie określić ekwiwalent pieniężny, lub szerzej majątkowy, dla drugiego przedsiębiorcy, czy też zostanie dokonany podział fizyczny bazy klientów.
Należy stwierdzić, że drugi z wymienionych wariantów jest niemożliwy do zrealizowania, gdyż prawo do bazy klientów nie może być przedmiotem samodzielnego obrotu. W związku z powyższym pozostaje tylko wybór pierwszego wariantu, czyli pozostawienie bazy klientów w majątku jednego z przedsiębiorców. W takim przypadku przedsiębiorca pozbawiony bazy klientów powinien otrzymać ekwiwalent stanowiący równowartość utraconej bazy klientów. Jest jeszcze jeden aspekt uniemożliwiający fizyczny podział bazy klientów pomiędzy dwoma przedsiębiorstwami. Podział bazy klientów musiałby spowodować, że klienci pozostawieni w przedsiębiorstwie agenta zmuszeni byliby zmienić zakład ubezpieczeń, a takie rozwiązanie nie jest możliwe i dopuszczalne z uwagi na interes tychże klientów.
mec. Andrzej Chróścicki
Źródło:
