W polskim prawie nie istnieje zapis, który dawałby możliwość przekazania jednemu ze spadkobierców całego spadku przy jednoczesnym uniemożliwieniu innym spadkobiercom upomnienia się o pewną część. Co prawda zapis windykacyjny dopuszcza zapisanie danych składników majątku poszczególnym osobom, niemniej przy ustalaniu kwoty należnego innym osobom zachowku wartość zapisu i tak dolicza się do masy spadkowej.
Kogo chroni zachowek?
Instytucja zachowku ma zabezpieczać interesy członków najbliższej rodziny spadkodawcy pominiętych w testamencie. Polskie prawo spadkowe gwarantuje określonym osobom zaliczanym do kręgu ustawowych spadkobierców (zstępnym - dzieciom i wnukom, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy) korzyść pieniężną będącą równowartością ułamka części, jaka przypadłaby im przy dziedziczeniu ustawowym. Osoba uprawniona do zachowku, która nie została powołana do dziedziczenia (została pominięta w testamencie, nie jest spadkobiercą), może wystąpić względem pozostałych spadkobierców z roszczeniem o zapłatę odpowiedniej kwoty (zachowku).
Wysokość zachowku zależy od wartości spadku pozostawionego przez spadkodawcę oraz wielkości udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. Zachowek, który przypadałby z dziedziczenia na podstawie ustawy, wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego dla uprawnionych osób, które są trwale niezdolne do pracy lub są małoletnie, w pozostałych wypadkach zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego. Podczas ustalania udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Spadkobiercy niegodni to tacy, którzy dopuścili się wobec spadkodawcy czynów niegodnych określonych w art. 928 k.c., np. podstępem lub groźbą nakłonili spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu.
| Przykład: | |
| Jestem właścicielką własnościowego mieszkania spółdzielczego. Mam dwóch synów. Chciałabym zapisać mieszkanie wyłącznie młodszemu synowi, gdyż starszy otrzymał ode mnie już sporo. Czy istnieje zapis, który pozwoli przekazać wszystko młodszemu synowi tak, aby ten nie musiał wypłacać zachowku drugiemu synowi?
Nie. Wartość spadku (mieszkania) pozostawionego przez właścicielkę mieszkania młodszemu synowi wynosi 300 000 zł. W rozumieniu przepisów prawa starszy syn może mieć roszczenie (wystąpić) o wypłatę zachowku. Wartość udziału w spadku dla każdego syna - zgodnie z dziedziczeniem ustawowym - wynosiłaby po 150 000 zł. Ponieważ wysokość zachowku, o który może wystąpić starszy syn, odpowiada połowie wartości udziału, który przypadłby mu, gdyby dziedziczył z ustawy, ma prawo do 1/2*1/2=1/4 wartości udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku. Przysługujący mu zachowek wyniesie 1/4 z 300 000 zł, czyli 75 000 zł. |
Istnieją jednak pewne szczególne okoliczności umożliwiające uniknięcie roszczeń o wypłatę zachowku.
Sposób 1: Wydziedziczenie przez spadkodawcę
Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć swoich spadkobierców, a tym samym pozbawić ich roszczenia o zachowek. Zgodnie z art. 1008 k.c. wydziedziczenie jest możliwe, gdy uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Wydziedziczoną osobę traktuje się tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku – w żaden sposób nie może uczestniczyć w podziale spadku. Niemniej w przypadku wydziedziczenia zstępnych (dzieci, wnuków) ich zstępni są uprawnieni do zachowku w miejsce wydziedziczonego.
Wydziedziczenie obarczone jest pewnymi rygorami oraz okolicznościami powodującymi bezskuteczność wydziedziczenia bez konieczności obalania całego testamentu. Na przykład jeśli spadkodawca przebaczył wydziedziczonemu, wydziedziczenie staje się nieważne – wystarczy tylko wprowadzić zmianę w testamencie.
Sposób 2: Zrzeczenie się dziedziczenia
Zrzeczenie się dziedziczenia to umowa zawarta w formie aktu notarialnego między przyszłym spadkodawcą a przyszłym ustawowym spadkobiercą. Umowę można zawrzeć tylko za życia przyszłego spadkodawcy. Zawarcie umowy zrzeczenia się dziedziczenia skutkuje tym, że przyszły spadkodawca, który ją podpisze, nie dostanie nic na podstawie tego, że jest spadkobiercą ustawowym. Taka umowa powoduje, że przyszły spadkodawca traci prawo do zachowku. Podpisanie umowy zrzeczenia się dziedziczenia nie powoduje jednak utraty prawa do dziedziczenia tego, co ewentualnie zostanie zapisane w testamencie.
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia obejmuje również zstępnych, o ile nie umówiono się inaczej. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostaną wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku. Umowy zrzeczenia nie da się unieważnić - chyba że obie strony (spadkodawca i spadkobierca) wyrażą na to zgodę.
Sposób 3: Umowa dożywocia
Inną możliwością jest zawarcie umowy dożywocia (w formie aktu notarialnego ze względu na przeniesienie własności nieruchomości), która zgodnie z art. 908 § 1 k.c. polega na przeniesieniu prawa własności do nieruchomości na wybraną przez właściciela osobę. Nabywca nieruchomości zobowiązuje się w zamian do zapewnienia dożywotniego utrzymania zbywcy. W braku odmiennej umowy nabywca zobowiązany jest do przyjęcia zbywcy jako domownika, dostarczenia mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnienia mu odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie oraz sprawienia mu własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym. Umowa dożywocia ma charakter osobisty, nie podlega dziedziczeniu i wygasa w momencie śmierci dożywotnika.
Umowa dożywocia podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych w wysokości 2 procent wartości nieruchomości. Obowiązek opłaty tego podatku ciąży na nabywcy nieruchomości. Podatek ten pobiera notariusz w momencie spisania umowy dożywocia.
Darowizna na wypadek śmierci?
Wprowadzenie zapisu windykacyjnego do polskiego prawa spadkowego niewiele zmienia w kwestii skutecznego przekazania majątku wskazanym osobom. Rozwiązaniem, które przyniesie oczekiwany efekt (pewność otrzymania danego składnika majątku), może być darowizna na wypadek śmierci, nad projektem której trwają prace w senacie i sejmie. Umowa darowizny na wypadek śmierci wchodziłaby w życie po śmierci darczyńcy, a osobie obdarowanej zapewniałaby otrzymanie wskazanego przedmiotu lub składnika majątku bez przeprowadzania postępowania spadkowego.
Zuzanna Brud, z.brud@bankier.pl
Zobacz też:
» Zapis windykacyjny – sposób na krótsze postępowanie spadkowe
» Na czym polega prawo do zachowku
» Spadek lepszy dla bliskich i dla… biznesu
» Zapis windykacyjny – sposób na krótsze postępowanie spadkowe
» Na czym polega prawo do zachowku
» Spadek lepszy dla bliskich i dla… biznesu
Źródło:
