Definicja wieku emerytalnego
W systemach emerytalnych za zdarzenie, które pociąga za sobą wypłatę świadczenia emerytalnego, uznaje się obecnie przekroczenie przyjętej granicy wieku, zgodnie z poglądem, że w okresie czasu następującym po tym wydarzeniu człowiek powinien korzystać z niezakłóconego odpoczynku. Przyjęcie wieku granicznego, który uznaje się za początek starości, jest umowne, ponieważ trudno jest go ustalić dla wszystkich osób na jednakowym poziomie ze względu na różne procesy biologiczne, psychologiczne czy społeczne jakim każdy z nas podlega. „Ludzie starzeją się bowiem niejednakowo.” W niektórych przypadkach proces starzenia może wyprzedzać ustaloną granicę wieku, zaś w innych następować z opóźnieniem. Na ustawowe ustalenie wieku emerytalnego ma wpływ wiele różnych czynników, m.in.:
- długofalowe tendencje w zakresie kształtowania się stanu zdrowia ludności,
- zmiany demograficzne (np. wydłużenie się długości życia ludzkiego),
- płeć - często dla kobiet ustala się niższą granicę wieku emerytalnego,
- rodzaj wykonywanej pracy - obniżenie granicy wieku emerytalnego może dotyczyć osób wykonujących prace uciążliwe, niebezpieczne i szkodliwe dla zdrowia (np. górnicy) lub prace charakteryzujące się odpowiedzialnym i obciążającym nerwowo charakterem pracy,
- sytuacja na rynku pracy - może skłaniać do stwarzania zachęt do zatrzymywania ludzi starszych w pracy lub też do ułatwienia im odejścia z grupy osób aktywnych zawodowo.
Wiek emerytalny w Polsce
Zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz. 1018 z późn. zm.), moment przejścia na emeryturę może nastąpić w dowolnym momencie po osiągnięciu przez ubezpieczonego minimalnego wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Ustalenie minimalnego wieku emerytalnego na tym poziomie dotyczy także drugiego filaru nowego systemu emerytalnego. Przejście na emeryturę w pierwszym i drugim filarze następuje jednocześnie. Ustalone granice wiekowe dotyczą również osób przechodzących na emeryturę ze starego systemu.
Ostatnio postuluje się podniesienie wieku emerytalnego, przede wszystkim dla kobiet do 65 lat. Początkowo natomiast twórcy reformy planowali ustalenie jednakowego wieku emerytalnego dla mężczyzn i dla kobiet na 62 lata. Ta propozycja także jest rozważana.
Przyczyn dyskusji na temat podniesienia wieku emerytalnego w Polsce należy szukać przede wszystkim w procesach demograficznych dokonujących się w kraju w ostatniej dekadzie. Dodatkowo, rozwiązania nowego systemu emerytalnego mogą powodować niskie świadczenia emerytalne dla kobiet.
Polskie społeczeństwo starzeje się
W ostatnim czasie obserwuje się w Polsce zmianę „wzorców tworzenia rodzin, postaw i zachowań prokreacyjnych, postępuje proces wydłużania się życia ludzkiego, na skutek malejącej dzietności starzenie się społeczeństwa ulega przyspieszeniu. Charakter tych przemian świadczy o zaawansowanym już procesie transformacji demograficznej.”
W 1980 r. ludność Polski liczyła 35 735 tys. osób, a w 2002 r. - 38 230 tys. (wykres 1). W tym okresie nastąpił wzrost liczby ludności o 7%. Do 1998 r. malało jednak tempo przyrostu ludności, a od 1999 r. liczba ludności z roku na rok ulega zmniejszeniu o około 0,03% co roku. Prognozy dla Polski są nadal niekorzystne. Według Głównego Urzędu Statystycznego liczba ludności w 2030 r. zmniejszy się do 38.025 tys. (wykres 2). Oznacza to spadek liczby ludności o 0,5% w stosunku do 2002r.
Wykres 1. Liczba ludności w Polsce w latach 1980-2002.
Dane dla 2002 r. są podane na 20 maja, natomiast pozostałe wartości na 31 grudnia.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Rzeczpospolitej Polskiej, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1990, s.38; 1995, s.50; 1999, s.96; 2000, s.109; 2001, s.99 oraz wyników Narodowego Spisu Powszechnego 2002
Wykres 2. Prognoza liczby ludności w Polsce na lata 2005-2030.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Małego Rocznika Statystycznego, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003, tabl. 18 (80)
Obserwuje się także znaczny spadek przyrostu naturalnego (wykres 3). Liczba urodzeń nieprzerwanie maleje. Po raz pierwszy w 2002 r. przyrost naturalny osiągnął wartość ujemną.
Wykres 3. Przyrost naturalny, urodzenia i zgony w Polsce w latach 1980-2002.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Rzeczpospolitej Polskiej, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2000, tab. XXXVII, 2001, s.106 oraz wyników Narodowego Spisu Powszechnego 2002
Postępuje proces wydłużania się długości trwania życia (tabela 1). Istnieje znaczna różnica pomiędzy długością trwania życia mężczyzn i kobiet. Kobiety żyją dłużej. Do 2030r. długość trwania życia ma wzrosnąć do 74,7 lat dla mężczyzny i 81,4 lat dla kobiety.
Tabela 1. Długość trwania życia dla mężczyzn i kobiet w wieku 0 lat i 65 lat w Polsce w latach 1980-2002.
| Rok | Długość trwania życia | |||
| Mężczyźni | Kobiety | |||
| 0 lat | 60 lat | 0 lat | 60 lat | |
| 1980 | 66,0 | 15,2 | 74,4 | 19,4 |
| 1990 | 66,3 | 15,5 | 75,3 | 20,8 |
| 1995 | 67,6 | 15,8 | 75,4 | 20,5 |
| 1999 | 68,8 | 16,3 | 77,5 | 21,1 |
| 2000 | 69,7 | 16,7 | 78 | 21,5 |
| 2001 | 70,2 | 17,0 | 78,4 | 21,8 |
| 2002 | 70,4 | 17,2 | 78,8 | 22,2 |
Źródło: Roczniki Statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1981, s.59; 1995, s.67; 1997, s.109; 1999, s.109; 2001, s.113
Połączenie powyższych tendencji doprowadziło do zmiany struktury demograficznej kraju w podziale na grupy:
- w wieku przedprodukcyjnym (do 17 lat),
- w wieku produkcyjnym (18-64 lat dla mężczyzn i 18-59 lat dla kobiet),
- w wieku poprodukcyjnym (65 lat i więcej dla mężczyzn oraz 60 lat i więcej dla kobiet).
Nastąpił znaczny spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym - o 22%. Niewielki wzrost o 8% zanotowano w grupie osób w wieku produkcyjnym, natomiast aż o 20% wzrosła liczebność ostatniej z wyżej wymienionych grup (wykres 4). „Obecnie liczba osób w wieku poniżej 18 lat jest prawie dwukrotnie większa niż liczba osób w wieku poprodukcyjnym. Około 2017 r. odsetki te wyrównają się, a pod koniec ćwierćwiecza liczba ludzi starych będzie przewyższać liczbę młodzieży” (wykres 5).
Wykres 4. Ludność w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym w Polsce w latach 1989-2002.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Rzeczpospolitej Polskiej, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1995, s.52; 1997, s.91; 1999, s.98; 2000, s.109; 2001, s.101 oraz Małego Rocznika Statystycznego, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003, tabl. 9 (71)
Wykres 5. Prognoza liczby ludności w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym w Polsce na lata 2005-2030.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Małego Rocznika Statystycznego, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003, tabl. 18 (80)
Niskie świadczenia emerytalne dla kobiet w nowym systemie
Dużo mówi się ostatnio o tym, że świadczenia dla kobiet wypłacane z nowego systemu emerytalnego mogą być dosyć niskie. Kobiety mogą otrzymywać świadczenia o blisko połowę niższe niż mężczyźni. Jest to rezultatem krótszego okresu ubezpieczenia (m.in. ze względu na niższy wiek emerytalny), oraz dłuższego okresu trwania życia dla kobiety, przez co wydłuża się okres pobierania świadczeń. Kobiety mogą więc znaleźć się w grupie osób o niskich świadczeniach, co może prowadzić do zwiększonego zapotrzebowania na pomoc społeczną lub konieczność podejmowania dodatkowego zatrudnienia. Rząd jednak już dziś pracuje nad ograniczaniem możliwości podejmowania pracy przez emerytów. Dodatkowo, nie wszyscy pracodawcy chcą zatrudniać osoby starsze.
Dla zilustrowania powyższych rozważań dokonajmy symulacji stopy zastąpienia dla kobiety, przyjmując początkowe założenia:
- brak inflacji,
- wzrost płac w gospodarce - 4% rocznie,
- indywidualny wzrost płacy - 1,5% co roku,
- wiek w momencie podjęcia aktywności zawodowej - 25 lat,
- brak okresów przerw w aktywności zawodowej,
- opłata od składki na rzecz OFE - 6,9%,
- opłata za zarządzanie funduszem - 0,05% co miesiąc,
- stopa zwrotu OFE - 6% rocznie,
- średnia płaca - 2000 zł,
- tablice trwania życia - łącznie dla kobiet i mężczyzn,
- ze względu na brak rozwiązań prawnych dotyczących sposobu wypłaty świadczeń z II filaru, przyjęto dla potrzeb kalkulacji sposób wyliczenia świadczenia tak jak w filarze pierwszym,
- opłata na rzecz zakładu emerytalnego - 7% kwoty zgromadzonej na koncie ubezpieczonego w funduszu.
Przyjrzyjmy się jak zmienia się wysokość stopy zastąpienia dla kobiety w zależności od wieku w momencie przejścia na emeryturę. Wyniki prezentuje poniższy wykres.
Wykres 6. Stopa zastąpienia dla kobiety w zależności od wieku w momencie przejścia na emeryturę.
Źródło: opracowanie własne
Im wyższy wiek w momencie przejścia na emeryturę, tym kobieta uzyska wyższą stopę zastąpienia. Dopiero przesunięcie momentu przejścia na emeryturę do 65 lat pozwoli na zrównanie stopy zastąpienia dla kobiet i mężczyzn. Oczywiście należy zauważyć, że kobiety z reguły mają krótszy okres ubezpieczeniowy. Średni staż pracy osób pobierających emerytury na koniec 2002 r. wyniósł dla kobiet 32,6 lat, dla mężczyzn - 37,4 lat. Dodatkowo, statystyczna Polka zarabia o około 25% mniej niż statystyczny Polak. Może się zatem okazać, że nawet przejście na emeryturę w wieku 65 lat nie zagwarantuje świadczenia dla kobiety w wysokości zbliżonej do świadczenia dla mężczyzny.
W świetle powyższych symulacji prace nad podniesieniem wieku emerytalnego dla kobiet wydają się słuszne. Jednakże opinia społeczna na temat rozwiązania tego problemu jest podzielona.
Polacy o wieku emerytalnym
Zdecydowana większość Polaków opowiada się za wcześniejszym wiekiem emerytalnym dla kobiet, choć zmniejszyła się liczba zwolenników obecnego stanu rzeczy od momentu wprowadzenia nowego systemu emerytalnego. Według badania przeprowadzonego w marcu 2002 r. przez CBOS, 54% ankietowanych (78% w 1999 r.) uważało, że kobiety powinny przechodzić na emeryturę wcześniej niż mężczyźni, nawet jeśli otrzymywane przez nie świadczenia emerytalne będą niższe niż świadczenia dla mężczyzn. 28% badanych (49% w 1999 r.) popiera zrównanie wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn. Jednakże możliwość podniesienia wieku emerytalnego dla kobiet do 65 lat nie uzyskała społecznego poparcia - jedynie 8% respondentów poparło ten projekt. 42% badanych za bardziej sprawiedliwe uważa ustalenie jednakowego wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn na 62 lata. Wówczas świadczenia kobiet i mężczyzn mogą być podobnej wysokości.
Rozwiązania dotyczące wieku emerytalnego na świecie
W większości krajów istnieje stały ustawowy wiek emerytalny w obowiązkowych systemach emerytalnych i został on z reguły ustalony dosyć dawno. Dotychczas zmiany wieku emerytalnego nie były aż tak popularne. Od lat 90-tych trend ten uległ zmianie. Kraje szukają nowych rozwiązań jak zmniejszyć efekt wydłużenia długości trwania życia na systemy emerytalne. Koszty tych systemów są bowiem bardzo wysokie.
Z krajów europejskich tylko w trzech krajach - Danii, Islandii i Norwegii - wiek emerytalny przekracza 65 lat. Także USA zdecydowały się podnieść wiek emerytalny powyżej 65 roku życia. Najczęstsza zmiana dotyczy zrównania wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn oraz podniesienia wieku emerytalnego do 65 lat. Wyjątek stanowią Dania i Finlandia. W obu krajach wiek emerytalny ma ulec obniżeniu wraz z zawężeniem warunków pozwalających na wcześniejsze przejście na emeryturę. Tabela 2 prezentuje ustawowy wiek emerytalny i jego zmiany w najbliższym czasie w wybranych krajach.
Tabela 2. Wiek emerytalny w wybranych krajach.
| Kraj | Obecny wiek emerytalny | Zmiany wieku emerytalnego |
| Austria | 65(M), 60(K) | 60 -> 65 (2024-2033) (K) |
| Dania | 67 | 65 (1.07.2004) |
| Finlandia | 65 | 63-68 (2005) |
| Grecja | 65 | 60 -> 65 (2007) (K) |
| Islandia | 67 | - |
| Japonia | 60 | 60 -> 65 (2013-2025) |
| Norwegia | 67 | - |
| Szwajcaria | 65(M), 63(K) | 63 -> 64 (2005) (K) |
| Szwecja | 65 (stopniowo wycofywany w ciągu 15 lat) | 61 (stopniowo wprowadzany w ciągu 15 lat) |
| USA | 65 | 65 -> 67 (2003) |
| Węgry | 62(M), 59(K) | 55 (1996) -> 62 (2009) (K) |
| Wielka Brytania | 65(M), 60(K) | 60 -> 65 (2010-2020) (K) |
| Włochy | 65(M), 60(K) (stopniowo wycofywany w ciągu 20 lat) | 57-65 (stopniowo wprowadzany w ciągu 20 lat) |
Źródło: Christina Lindell, Longevity is increasing. What about the retirement age?, 4th International Research Conference on Social Security, 2003, s.6
Innym rozwiązaniem związanym z wydłużaniem momentu przejścia na emeryturę jest tzw. stopniowe przechodzenie na emeryturę (phased retirement). Jest to proces stopniowego wycofywania osób starszych z pełnego zatrudnienia. Może on przyjąć różne formy m.in.:
- stopniowa redukcja liczby godzin pracy w ciągu dnia lub redukcja liczby dni pracy,
- zatrudnianie osób starszych w roli konsultantów, w niepełnym wymiarze godzin, okresowo lub tymczasowo,
- przesunięcie osób starszych do pracy o innym charakterze (np. mniejszym poziomie stresu),
- redukcja obowiązków,
- możliwość podziału obowiązków pomiędzy osobę starszą i młodszą, nadzorowaną przez osobę starszą (job-sharing arrangements).
Takie rozwiązania pozwalają na przesunięcie momentu przejścia na emeryturę. Są już stosowane w Stanach Zjednoczonych, w większości dotyczą instytucji związanych z edukacją, przede wszystkim szkół wyższych, oraz urzędników państwowych.
Podsumowanie
Tendencja do podnoszenia wieku ustawowego emerytalnego jest tendencją ogólnoświatową. W Polsce należy się więc również liczyć z taką ewentualnością w najbliższej przyszłości. W pierwszej kolejności podniesienie wieku emerytalnego może dotyczyć jedynie kobiet, ale przy utrzymaniu się tendencji w zmianach demograficznych, być może nie ominie także mężczyzn.
Należy jednak pamiętać, że podwyższanie wieku emerytalnego musi być rozłożone w czasie, tak aby dać czas do przystosowania się do zmiany populacji pracującej, jak również aby dać czas rynkowi pracy do przystosowania się. Gwałtowne wprowadzenie podwyższonego wieku emerytalnego może bowiem doprowadzić do wysokiego bezrobocia.
Beata Putelbergier
Autorka jest pracownikiem Uniwersytetu Łódzkiego Katedra Ubezpieczeń
Bibliografia:
Bogusława Urbaniak, Praca zawodowa po przejściu na emeryturę, społeczno-ekonomiczne przesłanki powrotu emerytów do aktywnego życia zawodowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998, s.20
Wacław Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1987, s.104-106
Sytuacja demograficzna Polski. Raport 1999-2000, Rządowa Rada Ludnościowa, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2000, s.1
Sytuacja demograficzna Polski. Raport..., op. cit., s.8
Ludność Polski w perspektywie ćwierćwiecza 2000-2025. Nowa prognoza demograficzna GUS, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1999, s.3
stosunek świadczenia emerytalnego do ostatniego wynagrodzenia uzyskiwanego przez ubezpieczonego. Jeśli stopa zastąpienia wynosi np. 60%, a dochód uzyskiwany przed przejściem na emeryturę wynosi 1000 zł, wówczas wysokość świadczenia wyniesie 600 zł.
Korzystano z tablic zawartych w pozycji: Trwanie życia w 2001r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2002, s.33-34
Macieja Falkowska, Opinie o wieku emerytalnym kobiet i mężczyzn, Centrum Badania Opinii Społecznej, 142/2002
Źródło:
