Zaporoska elektrownia jądrowa, największa tego typu siłownia w Europie od początku wojny jest w rękach wojsk rosyjskich. Mimo że obecnie nie produkuje energii elektrycznej, przez nieodpowiedzialne zachowanie Rosjan może stanowić poważne zagrożenie zarówno dla Ukrainy, jak i Europy – mówi Olga Kosharna, ekspertka ds. energetyki jądrowej w Antykryzysowym Eksperckim Centrum Nuklearnym Ukrainy.
3 lata temu w Ukrainie wybuchła wojna na pełną skalę. Rosja zaatakowała kraj z kilku kierunków. Atakowano zarówno cele cywilne, jak i wojskowe. Czego najbardziej obawiała się Pani tego dnia?
Najbardziej bałam się o życie syna i zięcia. Obawiałam się, że zostanę aresztowana. Kiedy obudziłam się około 4 nad ranem 24 lutego 2022 r. na widok eksplozji i błysków na kijowskim niebie po zestrzelonych rakietach, zdałam sobie sprawę, że moi ludzie będą walczyć w najbardziej niebezpiecznych obszarach. I tak się stało, ponieważ wieczorem 24 lutego 2022 r. mój zięć wylądował w pobliżu Gostomla, aby odeprzeć atak na tamtejsze lotnisko jako zastępca dowódcy grupy powietrznodesantowej. Podczas bitwy został lekko ranny. Trafił do szpitala w Irpinie, który został później zajęty przez wojska rosyjskie 7 marca 2022 r., ale ewakuował się ze szpitala na dwa dni przez jego zajęciem przez wroga. Mój syn został ciężko ranny podczas obrony Kijowa 13 marca 2022 roku. To był cud, jak powiedzieli lekarze, że przeżył. Jego leczenie i rehabilitacja trwały ponad rok, a w wyniku obrażeń nie mógł już służyć w Siłach Powietrzno - Desantowych ze względu na stan zdrowia, ale pozostał w Siłach Zbrojnych.
Bałam się schwytania, ponieważ wiedziałam, że okupanci mają listy proukraińskich aktywistów, dziennikarzy i weteranów, których należy zabić. Ze względu na moje publiczne stanowisko i artykuły, które pisałem od 2000 roku o potrzebie pozbycia się zależności od Rosji w dziedzinie energii jądrowej i zaprzestania współpracy z nią, jestem pewna, że znalazłem się na tej liście sporządzonej przez FSB.
W ciągu miesiąca Rosjanie zajęli największą elektrownię jądrową w Europie - Zaporoże, składającą się z sześciu reaktorów o mocy 950 MW, która przed wojną zaspokajała 1/4 potrzeb energetycznych Ukrainy. Obiekt ten nie produkuje już energii, ale jakie zagrożenie stanowi zarówno dla Ukrainy, jak i Europy?
Zajęcie elektrowni w Zaporożu nastąpiło bardzo szybko, tydzień po inwazji na pełną skalę, 4 marca 2022 roku. Już 8 marca 2022 r. dwie linie wysokiego napięcia 750 kV tej elektrowni zostały utracone w wyniku ostrzału, a dwie pozostały. W sierpniu 2022 r. rozpoczął się regularny ostrzał zaporoskiej elektrowni przez siły okupacyjne, a kolejna linia 750 kV została uszkodzona. Wszystkie bloki energetyczne tej elektrowni zostały wyłączone, niektóre z nich były w stanie „gorącego wyłączenia” w sezonie grzewczym 2022-2023, niektóre w stanie „zimnego wyłączenia”. Od lata 2023 r. wszystkie jednostki tej elektrowni znajdują się w stanie „zimnego wyłączenia” po wysadzeniu tamy w Kachowce przez rosyjskie wojsko. Aby zapewnić własne potrzeby (działanie głównych pomp obiegowych, które pompują wodę do chłodzenia rdzenia reaktorów na paliwo jądrowe) elektrowni zużywa energię elektryczną ze Zjednoczonego Systemu Energetycznego Ukrainy (UESU) za pośrednictwem pojedynczej linii 750 kV podstacja ZNPP-Dnipro.
Niebezpieczeństwo dla tej elektrowni pod okupacją wojsk rosyjskich zwiększają następujące
czynniki:
Po pierwsze, teren przemysłowy elektrowni został przekształcony w bazę wojskową okupantów. W pomieszczeniach turbin przechowywany jest ciężki sprzęt wojskowy, broń i amunicja. Rosyjscy wojskowi mieszkają w pomieszczeniach na terenie elektrowni, poruszają się po wszystkich pomieszczeniach, nawet w przedziałach reaktora, gdzie nie może wejść nawet personel tej siłowni, z wyjątkiem operatorów i inżynierów przedziału reaktora. Na dachach przedziałów reaktora ustawiono stanowiska ogniowe okupantów, a z terenu elektrowni jądrowej ostrzeliwano przeciwległy brzeg Dniepru, miasta Nikopol i Marhaniec.
W kwietniu 2023 r. amunicja wybuchła w pobliżu hali turbin jednego z bloków energetycznych, uszkadzając wszystkie okna po jednej stronie. Stwarza to ryzyko dla bezpieczeństwa jądrowego i radiacyjnego, na przykład z powodu przypadkowego uszkodzenia przez eksplozje/detonacje rurociągów dostarczających wodę do chłodzenia reaktorów.
Po drugie, całkowita utrata zasilania zewnętrznego i awaria zapasowych generatorów diesla może doprowadzić do zaprzestania pompowania wody w celu chłodzenia reaktorów i poważnego wypadku stopienia rdzenia z emisją substancji radioaktywnych - produktów rozszczepienia w paliwie jądrowym (podobnie jak w wypadku w Fukushimie).
Po trzecie, awaria sprzętu elektrowni i systemów bezpieczeństwa z powodu zaniedbań w konserwacji sprzętu, niewykonywania zaplanowanych napraw i wymiany części w odpowiednim czasie, ogólnej degradacji sprzętu, która może prowadzić do sytuacji awaryjnych z konsekwencjami radiacyjnymi.
I po czwarte, niewykwalifikowany personel. Większość personelu tej siłowni jądrowej (11 000 przed inwazją, w tym 200 z osobistymi licencjami) wyjechała na terytorium kontrolowane przez rząd. Spośród licencjonowanego personelu uprawnionego do obsługi reaktora, kierowników zmiany bloku energetycznego, kierowników zmiany elektrowni i kierownictwa elektrowni, tylko około 20 podpisało kontrakt z Rosatomem i pozostało zatrudnionych. Większość personelu zatrudnionego obecnie w tym miejscu pochodzi z rosyjskich elektrowni jądrowych. Niektóre z nich, takie jak Kursk i Smoleńsk, obsługują reaktory typu czarnobylskiego. Nawet ci Rosjanie, którzy obsługiwali WWER-1000, nie są zaznajomieni z cechami tej elektrowni, ponieważ od lat 90. elektrownia przeszła radykalną modernizację, z zainstalowanym sprzętem produkcji ukraińskiej (automatyczne systemy kontroli procesu, monitorowanie rdzenia, panele sterowania itp.) i sprzętem produkcji zagranicznej, paliwem jądrowym produkowanym przez Westighouse, ulepszonymi przepisami procesowymi, innymi instrukcjami awaryjnymi itp.
W pierwszych tygodniach okupacji północnej Ukrainy w 2022 r. wojska rosyjskie zbudowały okopy i fortyfikacje w pobliżu byłej elektrowni w Czarnobylu, gdzie w 1986 r. doszło do eksplozji. Czy żołnierze, którzy wykopali okopy, byli narażeni na promieniowanie?
Skażenie radiacyjne gleby w Strefie Wykluczenia po awarii w Czarnobylu było nierównomierne i niejednolite. Nadal istnieją niebezpieczne obszary o wysokim poziomie promieniowania gamma, beta i alfa na powierzchni z powodu skażenia długożyciowymi radionuklidami. Nawet radionuklidy, takie jak cez-137 i stront-90, których okres połowicznego rozpadu wynosi 30 lat i których stężenie z czasem spadło w powietrzu i na powierzchni, ponieważ radionuklidy również dyfundowały głębiej w ziemię, znalazły się na powierzchni, gdy wykopano rowy.
Wzrost poziomu promieniowania zaobserwowano w pierwszych dniach inwazji w dniach 24- 25 lutego 2022 r., podczas gdy automatyczny system monitorowania promieniowania (ARMS) działał z powodu ruchu ciężkiego sprzętu wojskowego, który zniszczył powierzchnię gleby. Następnie okupanci zniszczyli czujnik ASRC i nie działał on w Strefie Wykluczenia do kwietnia 2022 roku.
Rosyjscy żołnierze przebywali tam bez podstawowego sprzętu ochrony przed promieniowaniem, nie przestrzegali higieny przed jedzeniem, więc prawdopodobieństwo przedostania się ciężkich cząstek radionuklidów alfa do płuc lub z pożywieniem jest bardzo wysokie. To właśnie radionuklidy alfa po spożyciu mogą prowadzić do rozwoju raka. Moim zdaniem niektórzy rosyjscy żołnierze, którzy przebywali w Strefie Wykluczenia, ucierpieli z powodu promieniowania, ale konsekwencje pojawią się później (efekty opóźnione).
W ciągu ostatnich trzech lat ukraińska infrastruktura energetyczna była nieustannie atakowana. Ile razy doszło do całkowitej przerwy w dostawie prądu? Które części systemu są najczęściej atakowane?
W wyniku zakrojonych na szeroką skalę połączonych ataków rakietowych i dronów przez Rosję produkcja energii elektrycznej według typu na luty 2025 r.:
- pozostało 8% zainstalowanych mocy wytwórczych energii cieplnej;
- pozostało 18% mocy elektrowni wodnych i elektrowni szczytowo-pompowych;
- system elektroenergetyczny ma 7 880 MW zainstalowanej mocy wytwórczej energii jądrowej (elektrownie jądrowe Południowa Ukraina, Równe i Chmielnicki). Jednocześnie największa w Europie i jedna z 10 największych elektrowni jądrowych na świecie - Zaporoska Elektrownia Jądrowa (6 GW mocy zainstalowanej) znajduje się pod tymczasową okupacją.
- z 6,23 GW uruchomionych przemysłowych elektrowni słonecznych i 1,9 GW zainstalowanych elektrowni wiatrowych, 7,7% GW pozostało w systemie elektroenergetycznym Ukrainy.
Od października 2022 r. rosyjskie ataki były wymierzone w podstacje transformatorowe ukraińskiego operatora systemu, NPC Ukrenergo, który jest dyspozytorem krajowego systemu elektroenergetycznego i odpowiada za jego stabilne i zrównoważone działanie oraz działanie sieci przesyłowych. Przykładowo, doszło do 27 uszkodzeń podstacji węzłowej w pobliżu Kijowa, która ma kluczowe znaczenie dla zasilania stolicy. Klasyczny blackout z upadkiem całego systemu elektroenergetycznego wystąpił tylko raz - w listopadzie 2023 roku. Specjaliści Ukrenergo zmontowali ten system w 14 godzin i zsynchronizowali go z europejskim systemem energetycznym ENTSO-E. Podstacje transformatorowe operatorów dystrybucji energii elektrycznej w całym kraju zostały uszkodzone i są uszkadzane.
Ze względu na niedobór mocy wytwórczych, kraj wprowadza harmonogramy planowych przerw w dostawie energii elektrycznej w podziale na regiony. W 2024 r. zaplanowane przerwy w dostawie prądu obowiązywały w Kijowie przez 100 dni.
Jak udaje się utrzymać funkcjonowanie sieci energetycznej? Jakie wnioski wyciągnęliście z pierwszych ataków?
Po klasycznym blackoucie w listopadzie 2022 r. wyciągnięto następujące wnioski i wdrożono
następujące środki:
- Urządzenia obrony powietrznej znajdują się w pobliżu dużych zainstalowanych mocy. Zgodnie z zatwierdzonym w 2012 r. projektem zagrożenia dla elektrowni jądrowych, systemy obrony powietrznej znajdują się w pobliżu każdej ukraińskiej elektrowni jądrowej. W przypadku połączonych zmasowanych ataków z dużą liczbą celów, systemy obrony powietrznej nie mogą zagwarantować 100% zniszczenia celów.
- Przygotowanie systemu energetycznego na atak rakietowy. Zmniejszenie mocy elektrowni jądrowych i cieplnych, nałożenie ograniczeń na odbiorców energii elektrycznej.
- Synchronizacja zintegrowanego systemu elektroenergetycznego Ukrainy z ENTSO-E. Izolowana praca systemu elektroenergetycznego rozpoczęła się o godzinie 00:00 w dniu 24.02.2022. W dniu 26.02.2022 r. Ukraina złożyła wniosek o synchronizację. W dniu 16.03.2022 r. systemy zostały zsynchronizowane. Jest to ważny element ukraińskiej architektury energetycznej i bezpieczeństwa. Zapewnia elastyczność, niezawodność i stabilność krajowego systemu elektroenergetycznego, w tym lepsze bilansowanie. Dostęp do pomocy w sytuacjach awaryjnych. Gdy brakuje mocy, gdy wróg atakuje generację, szybko importujemy energię elektryczną.
- Składowanie sprzętu w magazynach (transformatory, kable itp.) w celu szybkiej wymiany. Zagraniczni partnerzy Ukrainy aktywnie w tym pomagają - od dostarczania nowego sprzętu po wyposażenie zdemontowanych starych elementów infrastruktury, które zostały wycofane z eksploatacji w ich krajach. W 2024 roku Ukraina wymieniła tyle transformatorów, ile w niektórych krajach dokonuje się w ciągu 10 lat. Okres wymiany wynosi trzy tygodnie, w tym dostawa na miejsce. W UE zajmuje to 3-4 miesiące.
- Rozwój zdecentralizowanego wytwarzania energii elektrycznej. Ludność, prywatne firmy i społeczności aktywnie budują nowe źródła wytwarzania energii elektrycznej: elektrownie słoneczne, małe elektrownie gazowe, biopaliwa, odpady rolnicze, torf i paliwa stałe. Zmniejsza to zużycie energii ze zintegrowanego systemu energetycznego Ukrainy.
Nie wiemy, jak długo potrwa wojna i jak będą wyglądały rozmowy pokojowe. Czego potrzebuje teraz ukraiński sektor energetyczny, aby zapewnić konsumentom energię elektryczną przez całą dobę?
Moim zdaniem sytuację może uratować rozwój generacji rozproszonej w gminach, wykorzystującej lokalne zasoby energetyczne do zapewnienia ludności ogrzewania i energii elektrycznej. Instalacja gazowych jednostek kogeneracyjnych w gminach i obiektach infrastruktury krytycznej w miastach również pomoże ustabilizować sytuację i umożliwi im działanie na rynku usług dodatkowych w okresie szczytowego zużycia energii elektrycznej w krajowym systemie elektroenergetycznym.
Chciałbym serdecznie podziękować polskiemu rządowi, polskim firmom energetycznym i polskim obywatelom za pomoc w odbudowie ukraińskiego systemu energetycznego, który cierpi z powodu tej wyniszczającej wojny. Gdyby nie pomoc Polski i innych strategicznych partnerów z Europy i innych krajów, Ukraina stanęłaby w obliczu katastrofy humanitarnej z dużą liczbą ofiar cywilnych.
Olga Kosharna, ekspertka w dziedzinie energetyki
Przez 10 lat pracowała w Państwowym Urzędzie Regulacji Energii Atomowej Ukrainy (Państwowa Inspekcja Regulacji Jądrowej Ukrainy). Zajmowała czołowe stanowiska we współpracy z międzynarodowymi organizacjami atomowymi (MAEA, WENRA, Euratom), zagranicznymi organami nadzoru jądrowego i operatorami elektrowni jądrowych.
Pracowała jako czołowy badacz w Narodowym Instytucie Studiów Strategicznych. Była członkiem Rady Publicznej w ramach Państwowej Inspekcji Regulacji Jądrowej Ukrainy. Kierowała dyrekcją ds. mediów Stowarzyszenia „Ukraińskie Forum Jądrowe”, które obejmuje kluczowe przedsiębiorstwa jądrowego kompleksu przemysłowego (Przedsiębiorstwo Państwowe „NAEC »Energoatom«, Koncern Państwowy »Paliwo Jądrowe«, Państwowa Inspekcja Regulacji Jądrowych Ukrainy, SSP »Czarnobylska Elektrownia Jądrowa« itp.)
Obecnie specjalizuje się w tematyce aktów terroryzmu nuklearnego Federacji Rosyjskiej w odniesieniu do obiektów jądrowych na Ukrainie, przejęcia elektrowni jądrowych w Zaporożu i Czarnobylu, kwestii likwidacji elektrowni jądrowej w Zaporożu, współpracy Ukrainy z MAEA i ONZ w kwestii rejestrowania rosyjskich naruszeń międzynarodowego prawa nuklearnego.
Rozmawiał Michał Niewiadomski
