Małżonkowie decydują się na życie w separacji z różnych względów. W każdym przypadku jednak decyzja ta rzutuje na ich stosunki majątkowe. Te z kolei rodzą konsekwencje na gruncie ich odpowiedzialności podatkowej. W jaki sposób? Co separacja zmienia? Czy uwalnia od małżonka-dłużnika?
Nie razem i nie osobno
Małżonkowie, decydując się na życie w separacji, kierują się różnymi pobudkami. Jedni tłumaczą to względami religijnymi. Drugim zależy na utrzymaniu statusu osoby zamężnej. Jeszcze inni nie chcą definitywnie zrywać więzi między sobą, licząc w przyszłości na pojednanie. Niezależnie jednak od motywów, jakimi się kierują, jedno ich łączy: nie chcą rozwodu. W takiej sytuacji separacja jest dla nich alternatywą rozwodu. O ile jednak rozwód prowadzi do ustania małżeństwa, o tyle w przypadku separacji do tego nie dochodzi. W konsekwencji małżonkowie nie mogą poślubić kogoś innego.
Małżonkowie, mimo że żyją w separacji, pozostają małżonkami. Co się zatem zmienia? Zmieniają się przede wszystkim ich stosunki majątkowe. Jeśli wcześniej między małżonkami istniała wspólność majątkowa, to wskutek orzeczenia separacji powstaje między nimi rozdzielność majątkowa. Oznacza to, że dochodzi do podziału majątku, który wspólnie zgromadzili w czasie małżeństwa. Od tej pory mieniem uzyskanym w wyniku podziału, jak i tym nabytym po orzeczeniu separacji każdy z małżonków zarządza i dysponuje według własnego uznania.
Ze wspólnym dorobkiem przed separacją
Orzeczenie separacji wywołuje skutki w sferze stosunków majątkowych małżonków. Siłą rzeczy oddziałuje to na ich odpowiedzialność wobec fiskusa. W jaki sposób? To zależy przede wszystkim od tego, jak kształtowały się ich stosunki majątkowe przed orzeczeniem separacji: czy wcześniej między nimi istniała wspólność czy rozdzielność majątkowa; a jeśli była rozdzielność, to od kiedy.
Najczęściej stosunki majątkowe między małżonkami opierają się na wspólności. Od niej też zaczniemy. Wspólność majątkowa oznacza, że dorobek, gromadzony przez małżonków od ślubu, stanowi ich majątek wspólny. Należy jednak pamiętać, że każdy z nich może posiadać i z reguły posiada również swój majątek odrębny. W jego skład wchodzą przede wszystkim przedmioty nabyte jeszcze przed ślubem, ale nie tylko. Stanowią go również prawa i rzeczy uzyskane już w czasie trwania małżeństwa, m.in. spadki, darowizny, nagrody za osobiste osiągnięcia, prawa autorskie. Taki układ stosunków majątkowych między małżonkami jest korzystny z punktu widzenia interesów fiskalnych państwa. W takiej sytuacji bowiem odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe jednego z nich ponosi również drugi. Z tym że należności mogą być egzekwowane jedynie z ich majątku wspólnego oraz majątku odrębnego tego małżonka, na którym ciąży zobowiązanie podatkowe. Majątek odrębny drugiego małżonka pozostaje poza zakresem zainteresowania komornika skarbowego. Czy separacja coś zmienia w tych relacjach?
Separacja nie uwalnia małżonków od odpowiedzialności podatkowej, ale ją ogranicza. Małżonek po separacji odpowiada bowiem tylko za te zaległości podatkowe męża czy żony, które powstały w czasie trwania wspólności majątkowej, a więc te, które powstały po ślubie, a przed orzeczeniem separacji. Należy przy tym zwrócić uwagę na sformułowanie "zaległości podatkowe". Oznacza to, że małżonek pozostający w separacji musi martwić się tymi zobowiązaniami, które powstały i stały się wymagalne przed uprawomocnieniem się wyroku o separacji. Jego odpowiedzialność nie obejmuje natomiast podatków, których termin płatności przypadł później. To bynajmniej nie jedyne ograniczenie jego odpowiedzialności podatkowej. Odpowiedzialność małżonka pozostającego w separacji ograniczona jest kwotowo. Niezależnie od stanu zadłużenia jego współmałżonka, wysokość egzekwowanych od niego zobowiązań nie może przewyższać wartości jego udziału w majątku wspólnym. Komornik skarbowy ma jednak prawo ściągać zaległości z całego jego mienia, a nie tylko z tego, który wcześniej stanowił majątek wspólny małżonków.
Przykład
Podatnik prowadzący sklep odzieżowy zalega z zapłatą podatku VAT za lipiec i sierpień tego roku. W dniu 17 września 2004 r. uprawomocnił się wyrok sądu orzekający separację między nim a jego żoną. Wcześniej między małżonkami istniała wspólność majątkowa. Czy żona będzie odpowiadać za długi podatkowe swojego męża? Tak, ale tylko za podatek VAT za lipiec br. Termin płatności podatku VAT za sierpień br. upłynął bowiem 27 września 2004 r., a więc już po uprawomocnieniu się orzeczenia o separacji.
Z intercyzą spisaną przed separacją
Nieco inaczej przedstawia się kwestia odpowiedzialności podatkowej małżonków, których przed podjęciem decyzji o separacji nie łączyła wspólność ustawowa.
Sytuacja jest prosta, jeśli rozdzielność majątkowa towarzyszyła im od samego początku - od momentu zawarcia związku małżeńskiego. Jeśli bowiem na sporządzenie intercyzy zdecydowali się jeszcze przed ślubem, nie muszą przejmować się swoimi zobowiązaniami wobec fiskusa. Nie posiadają bowiem tego, co jest podstawą odpowiedzialności jednego małżonka za długi podatkowe drugiego - nie dysponują wspólnym dorobkiem. Sytuacja ta nie zmienia się w związku z orzeczeniem separacji.
Problemy mogą pojawić się wtedy, gdy małżonkowie pomyśleli o rozdzielności majątkowej już po ślubie. W takim przypadku decydujące znaczenie ma data ustania wspólności majątkowej. Jeśli zaległości podatnika powstały przed tą datą, jego małżonek nie uniknie za nie odpowiedzialności. Od tej odpowiedzialności nie uchroni go również separacja. Podobnie jednak, jak w przypadku ustania wspólności majątkowej wskutek orzeczenia separacji, małżonek taki odpowiada jedynie do wysokości udziału przypadającego mu w majątku wspólnym. Urząd skarbowy nie może natomiast żądać od niego spłaty zadłużenia, jeśli powstało ono już po zniesieniu wspólności majątkowej między małżonkami. Nie będzie mógł się tego domagać również po separacji.
Do zniesienia w czasie trwania małżeństwa wspólności majątkowej dochodzi z reguły poprzez sporządzenie przez małżonków intercyzy.
Przykład
Urząd skarbowy po przeprowadzeniu kontroli w firmie budowlanej należącej do podatnika wszczął postępowanie podatkowe, w wyniku którego wydał decyzje określające zaległość w podatku dochodowym od osób fizycznych w 2002 i 2003 roku. Podatnik nie uregulował wynikających z decyzji należności, więc urząd skarbowy wszczął wobec niego egzekucję. Podatnik od sierpnia br. pozostaje z żoną w separacji. Wcześniej jednak, bo od 20 lipca 2003 roku, obowiązywała między nimi intercyza. Czy rzeczywiście żona tego podatnika ponosi odpowiedzialności za długi podatkowe swojego męża? Za podatek dochodowy za 2003 rok - nie. Urząd skarbowy może jednak obciążyć ją odpowiedzialnością z tytułu podatku dochodowego za 2002 rok. Termin jego płatności minął bowiem 30 kwietnia 2003 r. Był więc on już zaległością w dniu spisywania intercyzy (w dniu orzekania separacji oczywiście także).
Nie tylko intercyza uwalnia małżonków od wspólności majątkowej. Podobny skutek osiągnie się poprzez sądowe zniesienie wspólności majątkowej. W konsekwencji małżonek podatnika nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania, które powstały przed datą określoną w wyroku jako dzień zniesienia wspólności majątkowej. Co ważne, w wyjątkowych sytuacjach - ale naprawdę w szczególnych sytuacjach - sąd może orzec o zniesieniu wspólności majątkowej z datą wsteczną, tzn. wcześniejszą niż dzień wydania wyroku czy nawet dzień zgłoszenia żądania.
Przykład
Małżonkowie od 2000 roku pozostają w faktycznej separacji. Nadal jednak pozostają małżeństwem, a między nimi istnieje wspólność majątkowa. W tym czasie mąż próbuje swoich sił jako przedsiębiorca. Jednakże jego kolejne działalności, zamiast przynosić zyski, wpędzają go w coraz większe długi - również podatkowe. Zagrażało to majątkowi wspólnemu małżonków. Żona zwróciła się więc do sądu o orzeczenie separacji i zniesienie wspólności majątkowej z datą wsteczną - od 2000 roku. W lipcu br. sąd przystał na jej prośbę. Urząd skarbowy nie będzie więc mógł egzekwować z jej majątku długów jej męża powstałych po 2000 roku, mimo że wyrok o separacji zapadł dopiero w lipcu 2004 roku.
Separacja to sposób na uregulowanie stosunków prawnych i majątkowych małżonków, którzy nie chcą już być ze sobą, ale nie myślą o rozwodzie. Separacja nie zawsze jednak powstrzyma fiskusa przed sięgnięciem do kieszeni małżonków, którzy wcześniej popadli w długi podatkowe.
Podstawa prawna:
- art. 110 ustawy z dnia 29.08.1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz. U. nr 137, poz. 926 ze zm.),
- art. 52, art. 611-616 ustawy z dnia 25.02.1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. nr 9, poz. 59 ze zm.).
Gazeta Podatkowa Nr 78 z dnia 2004-10-07
