Piramida finansowa: jak ją rozpoznać i uniknąć oszustwa?

Piramidy finansowe są schematami, które na pierwszy rzut oka wyglądają na lukratywne inwestycje. Obiecują niezwykle wysokie zyski za minimalny wkład, a jednocześnie niewielkie ryzyko. To wszystko brzmi za dobrze, aby mogło być prawdziwe. 

W dalszej części artykułu zobaczymy, co kryje się za schematami piramid i na co powinniśmy zwrócić uwagę, gdy ktoś oferuje nam ponadprzeciętne zyski?

Czym jest piramida finansowa? Mechanizm działania piramid finansowych 

Schemat działania piramidy finansowej jest teoretycznie dość prosty, ale jednocześnie bardzo trudny do wykrycia. Osoba na szczycie konstrukcji werbuje kolejnych inwestorów, którzy wpłacają pieniądze z nadzieją na obiecane wysokie zyski. Początkowo, w miarę jak nowi partnerzy dołączają do schematu, rzeczywiście otrzymuje obiecane zyski. Te pochodzą jednak nie z inwestycji, ale z wpłat nowych uczestników. 

To jest oczywiście bardzo ogólny schemat. W praktyce często część wpłat jest inwestowana w jakąś formę aktywów. Często też dotychczasowi inwestorzy mogą otrzymać prowizję od wpłat nowych  uczestników. Powoduje to, że ci polecają program innym, udowadniając swoim przykładem, że warto powierzyć piramidzie swoje pieniądze, nie zdając sobie sprawy, że są częścią schematu.

Kluczowym elementem jest ciągły napływ nowych inwestorów. Bez nich, model bankrutuje, gdy zaczyna brakować nowych pieniędzy na wypłacanie obiecanych zysków.

Najprościej mechanizm działania opisać wg schematu czasowego:

1. Rekrutacja i obietnica wysokich zwrotów: twórcy używają szumnych obietnic szybkich i wysokich zysków, aby przyciągnąć uwagę potencjalnych inwestorów.

2. Inwestycje początkowych członków: kiedy pierwsza "warstwa" inwestorów inwestuje pieniądze, fundusze są przekazywane twórcom piramidy i w większości przeznaczane na koszty marketingu. 

3. Rekrutacja kolejnej warstwy inwestorów: inwestorzy są zachęcani do przyciągania nowych członków, często poprzez system referencyjny. 

4. Zwrot inwestycji: w piramidzie finansowej w miarę jak nowi inwestorzy wpłacają swoje pieniądze, początkowi partnerzy otrzymują obiecany "zwrot z inwestycji". 

5. Powtarzanie cyklu: proces ten jest powtarzany. Nowi inwestorzy są rekrutowani, ich wpłaty są używane do spłacenia starszych inwestorów, a wszyscy są zachęcani do przyciągania więcej członków. Wszystko wydaje się dobrze, dopóki pieniądze nadal napływają.

6. Załamanie się projektu: w końcu, kiedy biznes osiąga masę krytyczną, piramida zaczyna się chwiać. Nie ma już wystarczająco dużo pieniędzy, aby wypłacić obiecane zwroty, a system zaczyna się załamywać. W tym momencie większość inwestorów traci swoje pieniądze. 

Historie i słynni twórcy piramid finansowych

Historia piramid finansowych, podobnie jak wiele innych form oszustw, ma głębokie korzenie. Choć termin "piramida finansowa" zyskał popularność dopiero w XX wieku, same zasady działania tego typu oszustw znane są już od dawna.

Pierwszą strukturę finansową, która została nazwana piramidą, utworzył Charles Ponzi, po którym takie oszustwa są często nazywane "schematami Ponziego". Był on włoskim imigrantem w Stanach Zjednoczonych, który w 1920 roku założył "Securities Exchange Company". Zasłynął z obietnicą niewiarygodnych zysków - 50% w ciągu 45 dni lub 100% w ciągu 90 dni - na inwestycje w międzynarodowe kupony pocztowe.

Historię, którą sprzedawał publiczności, polegała na kupowaniu kuponów pocztowych za granicą, a następnie odsprzedawaniu ich w USA. Ponzi twierdził, że różnica w kursach walutowych pozwala na osiągnięcie tak dużych zysków.

Reprezentanci służb pocztowych stwierdzili, że nie odnotowali wzrostu zapotrzebowania na kupony IRC, ani w kraju, ani poza jego granicami - co byłoby konieczne, gdyby twierdzenia o inwestycji opartej wyłącznie na handlu tymi kuponami miały być prawdziwe. Zaczęło to chwiać całą konstrukcją zaufania do projektu. Ponzi, by przedłużyć działanie swojego biznesu, zaciągał kredyty na wypłatę kolejnych transz dla inwestorów. 

Schemat Ponziego trwał około roku, zanim runął w 1920. W jego wyniku około 15 000 inwestorów straciło 20 milionów dolarów, co jest równowartością około 250 milionów dolarów dzisiaj, po uwzględnieniu inflacji. Ponzi został skazany najpierw pięć lat więzienia, z czego odsiedział 3,5. Po postawieniu kolejnych zarzutów spędził w więzieniu kolejne kilka lat. 

Bernie Madoff: Piramida XXI wieku

Największa piramida finansowa w historii została ujawniona w 2008 roku, kiedy to Bernie Madoff, ceniony inwestor i były przewodniczący giełdy NASDAQ, przyznał się do prowadzenia wieloletniej piramidy finansowej. Schemat polegał na atrakcyjnych i regularnych zwrotach z inwestycji, które były w rzeczywistości finansowane przez nowych inwestorów. Piramida Madoffa przetrwała ponad dwie dekady i oszacowano, że straty inwestorów mogą sięgać 65 miliardów dolarów. 

Stanford Financial Group 

Założony przez Allena Stanforda, SFG obiecywał swoim klientom nadzwyczajnie wysokie stopy zwrotu z inwestycji w certyfikaty depozytowe. Okazało się jednak, że Stanford prowadził piramidę finansową, za co został skazany na 110 lat więzienia w 2012 roku po 3-letnim procesie. Nazwany został “małym Madoffem”, ponieważ schemat jego działania był podobny do słynnego oszusta. Skazany został za defraudację 7,2 mld dolarów, z czego udało się odzyskać miliard na rzecz 18000 poszkodowanych inwestorów. 

MMM

Założone przez Siergieja Mawrodiego w Rosji w latach 90. Przyciągnęli w byłym ZSRR dwa miliony inwestorów, obiecując im 1000% zwrotu z inwestycji. W szczytowym okresie MMM szacowano na biliony dolarów, ale upadło w 1994 roku, prowadząc do utraty oszczędności przez wiele rodzin.

Piramidy finansowe w Polsce

Polska też miała swoje epizody na większą lub mniejszą skalę. Za prekursora uważa się Lecha Grobelnego ze swoją “Bezpieczną Kasą Oszczędności”. Łącznie pozyskał finansowanie od 7,5 tys. klientów na kwotę ponad 3 mln zł. 

Nie wpasowuje się on jednak w klasyczną definicję. Autor projektu obiecywał 180-250% zysku z lokaty. Działał jednak w latach wysokiej inflacji sięgającej kilkuset procent, wobec tego nie były to nierealne liczby. Pieniądze były reinwestowane w waluty obcych krajów, głównie w dolara. Projekt się zawalił w chwili wprowadzenia pełnej wymienialności złotego i sztywnego kursu dolara. Obietnice zostały, ale rzeczywistość się zmieniła. 

W roku 1996 sąd wydał wyrok skazujący Lecha Grobelnego na 12 lat pozbawienia wolności W 1997 r., jednak Sąd Apelacyjny w Warszawie unieważnił ten wyrok i przekazał sprawę z powrotem do prokuratury, jednocześnie zwalniając biznesmena z aresztu. W 2002 roku  prokurator zdecydował o umorzeniu śledztwa, motywując to brakiem wystarczających dowodów. 

Jak rozpoznać piramidę finansową: czerwone flagi

Piramidy finansowe dzisiaj nie działają w tak prymitywny sposób, jak przed latami. Komisja Nadzoru Finansowego opublikowała nawet bezpłatny ebook pt. “Piramidy i inne oszustwa na rynku finansowym”, który ma ostrzegać przed takimi modelami biznesowymi. Klasyczne formy piramid zostały dawno zdelegalizowane, wobec tego dzisiejsze mechanizmy starają się podszywać pod modele finansowe, handlowe lub nieruchomościowe.

Wynotowaliśmy kilka "czerwonych flag", które powinny wzbudzić naszą podejrzliwość:

1. Obietnice wysokich zysków z niskim ryzykiem. Każda inwestycja wiąże się z ryzykiem przynajmniej proporcjonalnym do oczekiwanych zysków. 

2. Niejasne lub skomplikowane strategie inwestycyjne. Jeżeli firma nie może jasno wyjaśnić, w jaki sposób generuje zyski, powinno to wzbudzić naszą podejrzliwość.  Firmy te często twierdzą, że posiadają "sekretne" lub "zaawansowane" strategie, które gwarantują zysk.

3. Nacisk na rekrutację. W tego rodzaju schematach członkowie są często naciskani do przyciągania nowych inwestorów. Należy uważać, jeżeli firma koncentruje się bardziej na rekrutacji niż na sprzedaży produktu lub usługi.

4. Pozorne produkty lub usługi.  Często piramidy finansowe nie mają żadnego rzeczywistego produktu lub usługi albo oferują coś o niskiej wartości, co służy tylko jako fasada dla całego schematu. 

5. Brak transparentności. Firmy tego typu często unikają niezależnych audytorów. Należy z dystansem traktować relacje właścicieli niepotwierdzonych przez niezależne firmy. 

6. Nacisk na szybką decyzję. Unikajmy inwestycji wymagających zdecydowania się tu i teraz. Z całą jednak nie wykładajmy swoich oszczędności w projekty, na których się nie znamy. 

Marketing wielopoziomowy a piramida finansowa

Na koniec warto wspomnieć w kontekście opisywanego tutaj tematu o firmach działających w tzw. modelu Multi-Level Marketingu (MLM). Są to bowiem także schematy, które bazują na koncepcji werbowania kolejnych osób do systemu. Czasem bywają posądzane o bycie piramidami finansowymi. Rzeczywiście oba schematy mają pewne cechy wspólne, ale istnieją też kluczowe różnice.

Podobieństwa:

1. Struktura: w obu schematach dochód jest generowany przez rekrutację nowych uczestników, którzy przynoszą pieniądze do systemu. 

2. Próg wejścia: by wejść do systemu, trzeba zainwestować pewną kwotę pieniędzy w “pakiet startowy”. 

3. Brak zarobku na dole schematu: osoby na dole często zarabiają niewiele lub wcale kupując produkty na swoje potrzeby.

4. Forma reklamy: często są przedstawiane jako "szybki sposób na zarobek" i zachęcają do rekrutacji nowych członków.

Różnice:

1. Produkt: legitymacja MLM polega na istnieniu rzeczywistego produktu lub usługi do sprzedaży. 

2. Model biznesowy:  dystrybutorzy zarabiają pieniądze zarówno na sprzedaży produktów, jak i rekrutacji nowych członków. Można to określić mianem “zbalansowanego modelu”, który nie bazuje tylko na rekrutacjach. 

3. Członkowie pracują: piramidy finansowe opierają się wpływie nowych środków finansowych. Praktyką rynkową systemów MLM jest sprzedaż produktów firmy. Nawet jeśli ludzie w strukturze powyżej zarabiają pewien procent od tych niżej, największy zysk występuje wtedy, gdy każda osoba w strukturze aktywnie pracuje. 

Problem polega na tym, że niektóre firmy MLM mogą stać się nielegalnymi schematami piramid finansowych, jeśli skupiają się głównie na rekrutacji nowych członków, a nie na sprzedaży produktów. W takich przypadkach, różnice pomiędzy MLM a piramidą finansową stają się niewielkie. Zawsze należy dokładnie zrozumieć model biznesowy firmy, zanim zdecydujesz się do niej dołączyć.

Jakie są konsekwencje prawne dla twórców i uczestników piramidy finansowej? 

Prawna odpowiedzialność dotyczy zarówno twórców, jak i osoby prowadzące firmy w takim schemacie. W sporej mierze zależna od rodzaju oferty, jaką przedstawiają, oraz stopnia zniekształcenia rzeczywistych warunków. Skupiając się jednak na szczegółach, sam akt stworzenia lub zarządzania piramidą finansową jest przestępstwem karanym pozbawieniem wolności od 6 miesięcy do 8 lat, zgodnie z:

• Art. 286  § 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Ma to zapobiegać nieuczciwym praktykom rynkowym. Istotne jest, że powyższy artykuł dotyczyć może nie jest organizatorów całej konstrukcji, ale także promotorów piramid finansowych. Wobec tego samo uczestnictwo może nas narazić na odpowiedzialność karną.