Co to jest VAT? Prosty przewodnik po podatku od wartości dodanej

Podatek od wartości dodanej to temat, który z pozoru może wydawać się skomplikowany i mało zrozumiały dla przeciętnego konsumenta. I… właściwie taki jest. Osoby, które kiedykolwiek sprowadzały coś ze Stanów Zjednoczonych, wiedzą, że ten potężny kraj obywa się bez tego podatku. Tworzy to sytuację, że w miejscu, gdzie zarobki są cztery razy wyższe, ceny np. sprzętu elektronicznego są o ¼ niższe. 

Przyjrzymy się dzisiaj, czym jest ten podatek. Skąd się wziął. Dlaczego tak ważny jest dla urzędu skarbowego i państwa, a także co, z grubsza, podlega opodatkowaniu VAT. 

Czym jest podatek VAT?

VAT (Value-Added Tax, czyli podatek od wartości dodanej) to forma opodatkowania obrotu towarów i usług, która obowiązuje w wielu krajach na świecie, w tym w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej. VAT jest podatkiem pośrednim, co oznacza, że obciąża on ostatecznego konsumenta, ale pobierany i odliczany jest na różnych etapach produkcji i dystrybucji towaru lub usługi.

Rodzaje VAT:

1. VAT - stawka podstawowa: jest to najczęściej stosowana stawka VAT, która różni się w zależności od kraju. W Polsce wynosi ona 23%.

2. VAT - stawka obniżona: niektóre towary i usługi, takie jak wybraną żywność, artykuły higieniczne, medyczne, książki, gazety czy usługi hotelarskie, są opodatkowane niższą stawką VAT. W Polsce obniżone stawki to 8% i 5%.

3. VAT zero (0%): oznacza to, że podmioty gospodarcze mogą odliczyć podatek naliczony, ale nie nałożyć go na produkt czy usługę. W Polsce dotyczy to np. pewnych usług medycznych i edukacyjnych. 

4. VAT zwolniony: dla niektórych rodzajów działalności nie stosuje się stawki VAT. Taki podmiot nie ma prawa do odliczenia podatku naliczonego i nie nalicza go na swoje towary czy usługi. W Polsce np. usługi w zakresie opieki medycznej, służące profilaktyce, zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie zdrowia.

W Polsce istnieją nietypowe stawki VAT w wysokości 7% i 4%. Stawka 7% jest przeznaczona dla rolników korzystających z uproszczonego systemu podatkowego, znanego jako ryczałt. Z kolei 4% VAT dotyczy taksówkarzy, którzy również korzystają z ryczałtowego systemu opodatkowania. Jest jednak ważne, aby podkreślić, że taksówkarze, którzy zdecydują się na tę opcję, nie mogą odliczać podatku VAT.

Początki VAT

Podatek od towarów i usług ma historię jeszcze krótszą niż podatek dochodowy. VAT został wprowadzony po raz pierwszy we Francji w 1954 roku na inicjatywę Maurice'a Lauré, ówczesnego dyrektora francuskiej Służby Podatkowej. Pierwotnie, był to sposób na uniknięcie problemu "efektu kaskadowego" związanego z podatkami obrotowymi, które nakładały się na siebie na różnych etapach produkcji i dystrybucji, prowadząc do zniekształceń w cenach końcowych produktów.

Po wprowadzeniu w Francji podatek zaczął zyskiwać popularność w innych krajach Europy, często jako element harmonizacji podatkowej w ramach rosnącej integracji europejskiej. W 1967 roku Unia Europejska zaleciła wprowadzenie VAT przez wszystkie kraje członkowskie, co miało miejsce w kolejnych latach.

W Polsce podatek od wartości dodanej został wprowadzony 1 lipca 1993 roku, zastępując dotychczasowy podatek obrotowy. Jest to jeden z głównych źródeł dochodów budżetowych i odgrywa kluczową rolę w finansowaniu wydatków publicznych. VAT zyskiwał na popularności również poza Europą. Obecnie jest stosowany w 175 krajach na świecie w różnych wariantach i stawkach. W Zjednoczonych Stanach Ameryki nie ma federalnego VAT-u, ale większość stanów nakłada podatek od sprzedaży, który jest pewnym odpowiednikiem VAT. 

Stawki VAT w Unii Europejskiej:

Stawki VAT różnią się w poszczególnych krajach członkowskich Unii Europejskiej, ale istnieją pewne wspólne wytyczne:

1. Stawka standardowa: musi wynosić co najmniej 15%. W praktyce stawki te są znacznie wyższe i waha się od około 17% (w Luksemburgu) do 27% (na Węgrzech).

2. Stawki obniżone:

• Pierwsza obniżona stawka musi wynosić co najmniej 5%. Niektóre kraje mają więcej niż jedną obniżoną stawkę.

• Niektóre kraje mają specjalne, jeszcze niższe stawki dla konkretnych produktów, ale są to wyjątki.

3. Stawka zerowa: niektóre kraje stosują stawkę 0% dla konkretnych towarów i usług, najczęściej jako instrument polityki społecznej.

4. Zwolnienia z VAT: istnieją różne zwolnienia w różnych krajach, ale często dotyczą one usług medycznych, edukacyjnych, finansowych i ubezpieczeniowych.

Jak się nalicza ten podatek należny?

Jest to podatek pośredni, co oznacza, że jest on zwykle przenoszony na konsumenta końcowego. 

VAT naliczony to podatek, który przedsiębiorca płaci przy zakupie towarów czy usług, które są wykorzystywane w działalności gospodarczej. Jest to kwota, którą przedsiębiorca płaci swoim dostawcom. Na przykład, jeśli kupujesz surowce do produkcji za 1000 zł z 23% VAT, to VAT naliczony wynosi 230 zł.

VAT odliczony to podatek, który przedsiębiorca ma prawo odliczyć od sumy VAT naliczonego na towarach czy usługach sprzedanych. To jest kwota, którą przedsiębiorca "odbiera" od swoich klientów. Jeśli sprzedajesz wyprodukowany towar za 2000 zł z 23% VAT, to VAT odliczony wynosi 460 zł.

Podatek VAT do zapłacenia przez przedsiębiorcę jest różnicą między VAT odliczonym a VAT naliczonym. W praktyce wygląda to tak:

VAT do zapłacenia = VAT odliczony - VAT naliczony

W naszym przykładzie:

460 zł (VAT odliczony) - 230 zł (VAT naliczony) = 230 zł

Ostateczna kwota 230 zł to jest to, co przedsiębiorca musi odprowadzić do fiskusa.

Przykładowy scenariusz

Zakładamy, że prowadzisz małą firmę handlową, która kupuje i sprzedaje komputery. Zakupujesz komputery od dostawcy i sprzedajesz je klientom.

1. Zakup od dostawcy
   Cena netto komputera: 4000 PLN
   Stawka VAT: 23%
   Naliczony VAT (4000 * 0.23): 920 PLN
   Cena brutto: 4920 PLN

2. Sprzedaż klientowi
   Cena netto komputera: 5000 PLN
   Stawka VAT: 23%
   Naliczony VAT (5000 * 0.23): 1150 PLN
   Cena brutto: 6150 PLN

Naliczanie i odliczanie VAT:

1. Podatek VAT naliczony:
   Podczas zakupu komputera od dostawcy naliczasz VAT w wysokości 920 PLN.

2. Podatek VAT odliczony VAT:
   Podczas sprzedaży komputera klientowi naliczasz VAT w wysokości 1150 PLN.

3. Podatek VAT należny - rozliczenie z urzędem skarbowym:
   Naliczony VAT (sprzedaż) - Odliczony VAT (zakup) = 1150 PLN - 920 PLN = 230 PLN

W tym przypadku podatkiem należnym będzie 230 PLN, ponieważ naliczony VAT od sprzedaży jest wyższy niż odliczony VAT od zakupu. 

Tarcza antyinflacyjna

Od końca 2021 roku zatwierdzono  tzw. pakiet Antyinflacyjny 2.0, którego zadaniem miało być czasowe zmniejszenie stawek VAT na wybrane produkty. Była to reakcja na gigantyczną inflację spowodowaną fatalną polityką fiskalną państwa. 

W ramach tego planu stawka VAT wynosząca zero procent została zastosowana na artykuły spożywcze takie jak:

• jajka, miód,

• warzywa,

• owoce i orzechy,

• mięsa i podroby,

• zboża,

• nasiona, tłuszcze i oleje roślinne lub zwierzęce,

• ryby,

• lody,

• wyroby mleczne,

• różne przetwory, w tym zbożowe, mleczne i piekarnicze,

• zupy i buliony,

• wody, w tym mineralne i gazowane (z wyjątkiem soków owocowych i warzywnych, które są objęte kodem CN 2009).

Poza produktami spożywczymi stawka VAT wynosząca zero procent została również zastosowana na:

• książki, periodyki,

• pieluchy dla niemowląt,

• podpaski, tampony,

• gaz ziemny oraz nawozy i inne materiały niezbędne w produkcji rolniczej.

Absurdy i przekręty na podatku VAT

Z podatkiem VAT wiąże się wiele historii. Jedna z najsłynniejszych wiąże się z “tymczasowym” podniesieniem tego podatku na wszystkie towary na rynku w roku 2011.  Po kampanii wyborczej pod hasłem obniżki podatków, Platforma Obywatelska, z Donaldem Tuskiem na czele, przeprowadziła systemową ich podwyżkę. 

Miała ona potrwać 3 lata, trwa do dzisiaj, a niektórzy uważają, że dotyczyła podniesienia stawek o jeden punkt procentowy. Jest to jeden z podstawowych błędów dotyczących historii polskich podatków, gdyż na szereg podatków wzrost ten był o wiele bardziej drastyczny. VAT na książki wzrósł bowiem o 8 proc. do stawki ulgowej, na ebooki natomiast do 23 proc., a usługi edukacyjne także z dnia na dzień podrożały o prawie ¼. 

Należy mieć na względzie, że podwyżka ta nastąpiła między świętami bożego narodzenia a sylwestrem w ciągu 5 dni. Warto wspomnieć, że np. szkoły językowe zostały zwolnione z podatku VAT, co spowodowało, że część szkół zaczęło edukować częściowo w języku angielskim, by uniknąć tej dotkliwej daniny. Stanowi to dobry wstęp do rozdziału o absurdach podatku od wartości dodanej, który nie jest podatkiem “neutralnym”, jak mówią niektórzy. 

Karuzela podatkowa to najbardziej skomplikowany i zarazem najbardziej szkodliwy dla budżetu państwa model przekrętu na VAT. Polega na tym, że towar jest kilkukrotnie sprzedawany między różnymi spółkami, często w różnych krajach Unii Europejskiej. Jedna z firm nie rozlicza VAT-u, "znika", a pozostałe firmy odliczają niewypłacony podatek jako należny im zwrot. Zwykle na tego typu oszustwa są drogie i niewielkie przedmioty, dlatego szczególnie narażona jest na tego rodzaju działania branża IT. 

Brak wystawienia faktury to przypadek, gdy sprzedawca nie wystawia faktury za sprzedany towar czy wykonaną usługę, dzięki czemu unika zapłaty VAT-u, podobnie zresztą,  jak i podatku dochodowego. 

Faktury za fikcyjne usługi są przypadkiem, gdy firmy wystawiają faktury za usługi, które nie zostały wykonane. Dzięki temu mogą one ubiegać się o zwrot niewłaściwie zapłaconego VAT-u. 

Podawanie nieprawdziwych danych obejmuje cały kolaż działań, takich jak fałszowanie dokumentów, podawanie nieprawdziwych informacji w deklaracjach podatkowych, czy manipulowanie kwotami w celu zmniejszenia należnego VAT-u.

Jedną z popularniejszych metod jest kupowanie towarów na cele eksportowe, dla których przysługuje zwrot VAT, ale towary te nie opuszczają kraju i są sprzedawane na rynku wewnętrznym.

Kiedy warto być płatnikiem VAT, a kiedy nie?

Według obowiązujących regulacji, jeżeli roczny przychód z działalności objętej VAT nie wykroczy poza 200 tys. zł, można korzystać ze zwolnienia z tego podatku. Gdy jednak ta kwota zostanie przekroczona, organizacja traci prawo do zwolnienia i musi zarejestrować się jako płatnik VAT, a następnie odprowadzać należny podatek. To samo dotyczy organizacji pozarządowych, które oferują towary lub usługi w ramach swojej działalności gospodarczej czy też działalności odpłatnej na rzecz społeczności. W takim przypadku, dopóki roczne przychody z działalności podlegającej VAT nie osiągną 200 tys. zł, organizacja może skorzystać ze zwolnienia.

Warto, gdy mamy:

1. Duże obroty: jeśli firma generuje duże obroty, istnieje prawdopodobieństwo, że większość klientów również jest zarejestrowana jako płatnicy VAT. 

2. Sprzedajemy do firm: jeżeli główni klienci są również płatnikami VAT, wówczas bycie płatnikiem VAT może być korzystne. Firmy często wolą współpracować z innymi firmami, które również są płatnikami VAT.

3. Zakupy inwestycyjne: jeśli planujesz duże zakupy, na które będziesz mógł odliczyć VAT, bycie płatnikiem VAT może być korzystne.

4. Chęć uzyskania większej wiarygodności: bycie płatnikiem VAT może podnieść postrzeganą wiarygodność w oczach niektórych klientów lub partnerów biznesowych.

5. Potrzebę unikania podwójnego opodatkowania: jeżeli nabywasz towary czy usługi od innych płatników VAT, bycie płatnikiem pozwoli na odliczenie tej kwoty.

Nie warto, gdy posiadasz:

1. Małe obroty: jeżeli prowadzisz małą firmę z niewielkim obrotem, koszty administracyjne i biurokracja związane z byciem płatnikiem VAT mogą być nieproporcjonalne do korzyści.

2. Sprzedajesz do konsumentów: jeżeli główni klienci to osoby fizyczne, które nie mogą odliczyć VAT, ceny Twoich towarów lub usług będą dla nich wyższe, jeśli będziesz płatnikiem VAT.

3. Proste zarządzanie: nie będąc płatnikiem VAT, unikasz skomplikowanej księgowości i deklaracji podatkowych związanych z tym podatkiem.

4. Nie planujesz dużych zakupów: jeżeli nie planujesz w najbliższym czasie dużych zakupów, na których mógłbyś odliczyć VAT, nie być płatnikiem może być korzystniejsze.

5. Swoje produkty lub usługi sprzedajesz głównie za granicą: w niektórych przypadkach eksport towarów lub usług poza UE może być zwolniony z VAT.

Od chwili powstania podatku VAT w Polsce w 1992 roku, dokument o nim mówiący przeszedł 36 zmian i w sumie z przepisami dodatkowymi liczy 730 stron tekstu. Na pewno jest to jeden z bardziej skomplikowanych podatków. Z drugiej strony, jak szacuje Izba Skarbowa, między 2016 a 2023 rokiem wpływy z VAT wzrosną o 163,2 mld zł, czyli o 132,5%, a wpływy z CIT o 62,5 mld zł, czyli o 190,1%. 

Co też pokazuje, że stosunkowo niewielka liczba firm odprowadza w ramach tego podatku stosunkowo dużą większą kwotę, niż w ramach podatku dochodowego. Łatwiej jest kontrolować kilkaset tys. przedsiębiorstw, niż kilka milionów. To z kolei stanowi gwarancję tego, że nie zostanie on zniesiony, mimo tego, że jego stawka w Polsce jest jedną z najwyższych w Europie.