Najwyższa Izba Kontroli wskazała, że nieodpłatana pomoc prawna stanowi element konstytucyjnego prawa do sądu i służy realizacji zasady równego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. W ramach sytemu obywatele mają prawo m.in. do bezpłatnych mediacji. Natomiast nieodpłatne poradnictwo obywatelskie ma służyć wyjaśnieniu sytuacji, w której znalazł się obywatel i pomocy w samodzielnym rozwiązywaniu danego problemu prawnego.
Kontrola NIK objęła 19 starostw powiatowych w latach 2020-2023. "W okresie objętym kontrolą udzielono blisko 60 tys. porad w 69 punktach utworzonych na terenie skontrolowanych powiatów, w tym 13,3 tys. porad w 2020 r., 16,2 tys. w 2021 r., 18,8 tys. w 2022 r. i 11,4 tys. w I półroczu 2023 r." - poinformowano w komunikacie opublikowanym na stronie NIK.
Choć placówki działały pięć dni w tygodniu przez cztery godzinny dziennie, z ustaleń NIK wynika, że w każdym z kontrolowanych punktów udzielano średnio tylko jednej porady dziennie w czasie do jednej godziny. "Oznacza to, że potencjał systemu wykorzystywany jest tylko w 25 proc." - dodano.
Jak zauważyli kontrolerzy, ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej była w latach 2015–2021 poddawana wielu zmianom. Tym samym w 2019 r. zwiększył się zakres przedmiotowy ustawy o nieodpłatne poradnictwo obywatelskie. Biorąc pod uwagę zmiany w treści ustawy, NIK ocenia, że "efektywność systemu nie dość, że nie poprawiła się od poprzedniej kontroli NIK, to jeszcze realnie się pogorszyła". Poprzednia kontrola z 2018 r. wykazała, że system wówczas nie gwarantował równego dostępu do pomocy prawnej na etapie przedsądowym i nie zapewnia efektywnego wydatkowania środków publicznych.
"W latach 2020 - 2023 (I półrocze) na utrzymanie punktów porad prawnych oraz na honoraria dla prawników wszystkie powiaty w kraju otrzymały z budżetu państwa łącznie 351 mln zł. W tym okresie w badanych jednostkach samorządu terytorialnego było to blisko 15 mln zł" - czytamy.
Kolejne nieprawidłowości dotyczyły umów zawieranych przez powiaty z organizacjami pozarządowymi oraz adwokatami lub radcami prawnymi. Jak wskazano, w umowach często brakowało postanowień zabezpieczających interesy powiatu czy określających sposób weryfikacji ich realizacji.
Ponadto kontrolerzy przeprowadzili oględziny w 43 punktach. "Jak się okazało, jedna trzecia z nich nie spełniała wymogów rozporządzenia w sprawie nieodpłatnej pomocy prawnej, a najpoważniejsze nieprawidłowości dotyczyły niedostosowania lokali do potrzeb osób z niepełnosprawnościami" - podkreślono.
W związku z wynikami kontroli NIK wnioskuje do Rady Ministrów o doprecyzowanie przepisów ustawy, a także do ministra sprawiedliwości Adama Bodnara m.in. o rozważenie wprowadzenia do systemu mechanizmów pomiaru jego jakości i efektywności. Kontrolerzy wnioskują również do starostów m.in. o przeprowadzanie, co najmniej raz w roku, analiz skali udzielanej pomocy w poszczególnych punktach w celu optymalizacji systemu oraz identyfikacji ewentualnych barier w dostępie do tej pomocy. (PAP)
andr/ itm/