Stopa bezrobocia: czym jest i jak jest mierzona?

W I kwartale tego roku w urzędach pracy zarejestrowanych zostało 350,6 tys. nowych bezrobotnych, o 9,8 proc. więcej rok do roku - podał GUS. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w lutym 2023 wyniosła 857,6 tys. wobec 812,3 tys. osób miesiąc wcześniej.

Wysokie bezrobocie jest zjawiskiem odczuwanym przez każdego z nas odruchowo, jako zjawisko negatywne. Niektórzy pamiętają lata po roku 2000, gdy stopa bezrobocia osiągała granice 20 procent. Były to lata, gdy jeżeli ktoś stracił pracę, miał realny problem ze znalezieniem nowej, nawet mocno poniżej swoich kompetencji. Sprawdźmy, czy dzisiaj wskaźnik bezrobocia pokazuje stopień brak chętnych do pracy, czy brak pracy jako takiej, a może jeszcze coś innego. 

Kim jest bezrobotny?

W Polsce, zgodnie z ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, bezrobotnym jest osoba, która:

• jest zdolna i gotowa do podjęcia pracy,

• nie ma zatrudnienia,

• jest zarejestrowana w urzędzie pracy jako poszukująca pracy,

• nie jest uczniem, studentem, słuchaczem szkół dokształcających lub uzupełniających,

• ukończyła 18 lat,

• nie ukończyła wieku emerytalnego.

To jest uproszczona definicja, choć i tak bardziej skomplikowana, niż podawana zwykle przez media. 

Chcąc się bardziej zagłębić w tę definicję, musi spełniać następujące kryteria:

1. Jeśli jest niepełnosprawna, musi być zdolna do pracy przynajmniej na pół etatu.

2. Musi mieć co najmniej 18 lat, ale nie więcej niż 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.

3. Nie może pobierać emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego lub macierzyńskiego. 

4. Nie może być właścicielem ziemi rolnej większej niż 2 hektary lub nie może pracować jako małżonek lub członek domu w gospodarstwie rolnym o powierzchni większej niż 2 hektary.

5. Nie może zarabiać na produkcji rolniczej, chyba że dochód nie przekracza średniego dochodu z gospodarstw rolnych o powierzchni 2 hektarów.

6. Nie może prowadzić działalności nierolniczej od dnia rejestracji do dnia wyrejestrowania tej działalności.

7. Nie może być osobą tymczasowo aresztowaną lub odbywającą karę pozbawienia wolności.

8. Nie może mieć miesięcznego dochodu przekraczającego połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę, z wyjątkiem dochodów z odsetek lub innych dochodów z kont bankowych.

9. Nie może pobierać zasiłku stałego na podstawie przepisów o pomocy społecznej.

10. Nie może pobierać świadczenia pielęgnacyjnego lub dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych po upływie ustawowego okresu jego pobierania.

11. Nie może pobierać świadczenia szkoleniowego po zakończeniu zatrudnienia.

Punktem odniesienia jest wobec tego dość określona grupa osób.

Na poziomie międzynarodowym, Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO) definiuje bezrobotnego jako osobę, która:

• znajduje się w przedziale 15-74 lata, 

• nie pracowała w ciągu ostatniego tygodnia,

• aktywnie szukała pracy i była gotowa do jej podjęcia zarówno w tygodniu badania, jak i w kolejnym. 

Osoba uważana za długotrwale bezrobotną to taka, która przez co najmniej 12 miesięcy w ciągu ostatnich dwóch lat pozostawała bez zatrudnienia. 

Rodzaje bezrobocia

Jedną z podstawowych, którą powinniśmy sobie uświadomić jest to, że bezrobocie samo w sobie nie jest niczym złym. Można powiedzieć, że jest wręcz konieczne, by istniał normalny przepływ osób w zdrowej gospodarce. Podzielmy go wobec tego na kilka typów, w zależności od przyczyn, skutków i trwałości. Oto niektóre z nich:

1. Bezrobocie cykliczne: jest związane z cyklami gospodarczymi i koniunkturą gospodarczą. W okresach recesji bezrobocie cykliczne wzrasta, natomiast w okresach wzrostu gospodarczego maleje. 

2. Bezrobocie strukturalne: jest wynikiem zmian w strukturze gospodarki, które prowadzą do zaniku pewnych miejsc pracy. Może to wynikać z postępu technologicznego, zmian w popycie na różne rodzaje towarów i usług, a także z globalizacji i przenoszenia produkcji do krajów o niższych kosztach pracy.

3. Bezrobocie frykcyjne: wynika ono z czasu, który upływa między zakończeniem jednej pracy a rozpoczęciem kolejnej. Jest to zwykle krótkotrwałe i odzwierciedla normalne przepływy i ruchliwość na rynku pracy.

4. Bezrobocie sezonowe: występuje, gdy pracownicy są zwalniani na koniec sezonu pracy. Jest typowe dla branż takich jak rolnictwo, budownictwo czy turystyka, gdzie popyt na pracę jest wyższy w pewnych porach roku. 

5. Bezrobocie długotrwałe: osoby, które są bezrobotne zazwyczaj przez przynajmniej  są uważane za długotrwale bezrobotne. Jest to szczególnie niekorzystne zjawisko, ponieważ następuje często dezaktualizacja wiedzy, która utrudnia ponowne zatrudnienie. 

6. Bezrobocie dobrowolne: występuje, gdy osoby aktywne zawodowo decydują się nie pracować.

Patrząc nawet na kilkuprocentową stopę bezrobocia rejestrowanego, możemy traktować to jako zjawisko naturalne i potrzebne do naturalnej fluktuacji pracowników z jednego miejsca do drugiego.. To taki naturalny “smar dla gospodarki” w stosunku do liczby ludności, mimo że może być nieprzyjemny dla zwalnianych pracowników. Groźna może być dopiero wysoka stopa bezrobocia w danym kraju i podstawą do oceny sytuacji gospodarczej kraju. 

Metody badania stopy bezrobocia

W Polsce istnieją dwie podstawowe techniki mierzenia bezrobocia. Pierwsza z nich definiuje bezrobotnego jako osobę, która jest aktualnie zapisana jako poszukująca pracy. To nazywamy stopą bezrobocia zarejestrowanego. Druga metoda polega na porównaniu liczby osób bezrobotnych do całkowitej populacji w wieku produkcyjnym. Stąd też dwa parametry, z którego najpopularniejszy jest wskaźnikiem bezrobocia rejestrowanego. Drugi jest kwartalnie obliczanym Badaniem Aktywności Zawodowej tzw. BAEL. 

Na świecie bezrobocie bada się na wiele sposobów:

1. Ankiety: czyli przeprowadzanie regularnych badań ankietowych wśród gospodarstw domowych. Przykładem “Labour Force Survey” przeprowadzane na potrzeby Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO).

2. Rejestracja urzędowa: ta metoda polega na zliczaniu liczby osób zarejestrowanych jako bezrobotni w urzędach pracy. To jedna z nich jest stosowana w Polsce. Naturalnym ryzykiem jest, że nie wszyscy rejestrują się w urzędzie, a ci którzy tak, pracują potem na czarno. 

3. Metoda szacunkowa i modelowanie statystyczno-ekonometryczne: w niektórych przypadkach, zwłaszcza gdy inne metody są niedostępne lub niewystarczające, statystyki bezrobocia mogą być szacowane na podstawie danych takich jak liczba osób pobierających zasiłek dla bezrobotnych, dane o zatrudnieniu i płacach, czy dane o produkcji gospodarczej. Te modele mogą uwzględniać szereg czynników, takich jak polityka gospodarcza, cykle gospodarcze, zmiany w strukturze gospodarki i siły rynku pracy.

Czynniki wpływające na stopę bezrobocia

Jak już wcześniej zaznaczyliśmy, pewna stopa bezrobocia jest potrzebna i korzystna względem liczebności ludności aktywnej ekonomicznie. Powody bezrobocia mogą być jednak także inne: 

1. Zmiany w gospodarce: jeżeli przechodzi ona przez recesję, czyli okres spowolnienia gospodarczego, firmy zwalniają pracowników, co prowadzi do wzrostu stopy bezrobocia. Na przykład globalny kryzys finansowy w 2008 roku prowadził do znacznego wzrostu stopy bezrobocia na całym świecie.

2. Innowacje technologiczne: one z kolei mogą prowadzić do "bezrobocia technologicznego", gdy maszyny i oprogramowanie zastępują ludzi w pracy. Chociaż na dłuższą metę technologia może tworzyć więcej miejsc pracy niż niszczy, na krótką metę może prowadzić do wzrostu bezrobocia.

3. Demografia: osoby w młodszym wieku mają zwykle wyższą stopę bezrobocia. Ponadto, grupy o mniejszym udziale w siłach roboczych, takie jak niepełnosprawni czy osoby z niektórych grup etnicznych, mogą również doświadczać wyższych stóp bezrobocia.

4. Edukacja i umiejętności: niższy poziom edukacji zwykle wpływa na trudności ze znalezieniem pracy. Wzrost liczby miejsc pracy wymagających wyższych umiejętności, bez równoczesnego wzrostu liczby osób posiadających te umiejętności, może prowadzić do wyższej stopy bezrobocia.

5. Polityka rządu: tutaj jest szerokie spektrum możliwej ingerencji państwa. Opodatkowanie pracy,  zasiłki dla bezrobotnych, minimalna płaca i regulacjie zatrudnienia mogą mieć wpływ na stopę bezrobocia. Na przykład, zbyt wysoka minimalna płaca może zniechęcać firmy do zatrudniania, podczas gdy zbyt hojne zasiłki dla bezrobotnych mogą zniechęcać ludzi do szukania pracy.

6. Globalizacja: może ona prowadzić do przeniesienia miejsc pracy do krajów o niższych kosztach pracy, co może zwiększyć bezrobocie w krajach o tych wyższych.

7. Sezonowość: niektóre branże, takie jak turystyka czy rolnictwo, są silnie sezonowe, co oznacza, że mogą zatrudniać więcej pracowników w pewnych porach roku i mniej w innych, co prowadzi do sezonowych fluktuacji stopy bezrobocia.

Podsumowując, bezrobocie jest złożonym zjawiskiem, które ma głęboki wpływ na społeczeństwo i gospodarkę. Nie da się go sprowadzić tylko do jednego wskaźnika publikowanego przez GUS. Daje on pewien obraz rzeczy, ale z drugiej strony jest mocno uproszczonym obrazem. Szczególnie, że w różnych rejonach Polski może ono odbiegać od poziomu ogólnopolskiego poziomu bezrobocia. Podobnie, jak różni się ono w poszczególnych granicach wiekowych określających przydatność na rynku pracy. Z pewnością jednak zbyt wysoki poziom bezrobocia wpływa na wzrost gospodarczy kraju bez względu na przyjętą metodologię.