Odrzucenie spadku. Jak uniknąć dziedziczenia długów?

Śmierć bliskiej osoby to wyjątkowo trudne przeżycie. O ile jednak na załatwienie kwestii pogrzebu mamy zwykle kilka dni to nie należy także zapominać o bardziej długofalowych następstwach tego smutnego faktu.

Nie tylko majątek. Dlaczego spadek może oznaczać długi? 

W okresie żałoby trzeba również dopełnić pewnych formalności. Jedne z najważniejszych z nich dotyczą dziedziczenia. Niestety nie zawsze otrzymujemy w ten sposób cenny majątek. Może zdarzyć się również, że przyjęcie spadku obliguje nas do spłaty zadłużenia. Ustawodawca przewidział jednak środki chroniące interesy spadkobierców. Niemożliwe jest już nieświadome przejęcie długów spadkodawcy.

Nadal możemy korzystać również z możliwości złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Odrzucenie spadku pozwoli nam szybko i skutecznie pozbyć się problemów. Zrzeczenie się spadku warto przemyśleć, zwłaszcza jeżeli zmarły posiadał znaczne długi, a przy tym nie dysponował większym majątkiem.

Przed podjęciem decyzji należy dowiedzieć się, jak wygląda cała procedura, ile mamy czasu na reakcję oraz dokładnie przeanalizować konkretny przypadek. W szczególności warto sprawdzić, czy spadkodawca pozostawił po sobie długi. Możemy to zrobić m.in. poprzez złożenie zapytań do Biura Informacji Kredytowej (BIK), Biur Informacji Gospodarczej (BIG), takich jak KRD, ERIF czy InfoMonitor, a także bezpośrednio do banków, urzędów skarbowych czy ZUS.

Uzyskanie takich informacji pozwoli podjąć świadomą decyzję, czy przyjąć spadek (np. z dobrodziejstwem inwentarza), czy też go odrzucić. To ważne, zwłaszcza jeśli nie jesteśmy w pełni świadomi sytuacji finansowej zmarłego, np. w przypadku dawno niewidzianych krewnych.

Przeczytaj także: Biometria i tokenizacja w transakcjach firmowych. Bezpieczeństwo płatności B2B.

Odrzucenie spadku to niejedyna opcja

Po śmierci spadkodawcy następuje otwarcie spadku, o czym mówią art. 924 i 925 Kodeksu cywilnego. To, że należymy do grona spadkobierców testamentowych, lub ustawowych nie oznacza jednak, że nie mamy żadnego wpływu na to, czy przyjmiemy dziedziczone w ten sposób aktywa i pasywa. Możemy wówczas postąpić na trzy różne sposoby:

1. Zdecydować o przyjęciu spadku wprost: w takim przypadku dziedziczymy zarówno majątek, jak i długi. Co więcej: odpowiadamy za nie całym swoim majątkiem, a wartość odziedziczonych aktywów nie ma tutaj żadnego znaczenia. Aby przyjąć spadek wprost, musimy złożyć oświadczenie w sądzie lub przed notariuszem w ciągu 6 miesięcy od otwarcia spadku, lub uzyskania informacji o tym fakcie.

2. Odrzucić spadek: druga możliwość to zrzeczenie się spadku. W takim scenariuszu nie dziedziczymy ani aktywów, ani pasywów. Znów konieczne stanie się złożenie oświadczenia przed notariuszem lub sądem w ciągu pół roku po otwarciu spadku, lub uzyskania informacji o zgonie spadkodawcy.

3. Zdecydować o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza:  to obecnie domyślna forma dziedziczenia, która obowiązuje od 18 października 2015 roku. Jeżeli w ciągu 6 miesięcy od śmierci spadkodawcy lub od momentu, gdy dowiemy się o powołaniu do spadku, nie złożymy żadnego oświadczenia – spadek zostanie uznany za przyjęty właśnie z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to, że za ewentualne długi zmarłego odpowiadamy tylko do wysokości odziedziczonego majątku. Nasz majątek osobisty nie jest w takim przypadku zagrożony. Co ważne, ta forma przyjęcia spadku nie wymaga żadnych działań z naszej strony – zachodzi automatycznie. Należy jednak pamiętać, że w praktyce może wiązać się z dodatkowymi formalnościami, np. koniecznością sporządzenia spisu inwentarza lub wykazu majątku. Warto rozważyć te kwestie, zwłaszcza gdy nie mamy pełnej wiedzy o stanie majątku i zadłużeniu spadkodawcy.

Zrzeczenie się spadku: kiedy ma sens?

Obowiązujące prawo w znacznym stopniu chroni interesy spadkobierców. Warto jednak pamiętać, że przed 18 października 2015 r., w przypadku braku złożenia oświadczenia przed notariuszem lub w sądzie domyślnie spadkobierca przyjmował spadek wprost, a więc o przejęcie długów zmarłego wcale nie było trudno. Obecnie, jeżeli nie oświadczymy, że chcemy przyjąć spadek wprost, nie będzie to możliwe i w najgorszym przypadku nie odniesiemy zysku z tego tytułu. 

(shutterstock_mapo_japan)

Nadal jednak istnieją sytuacje, w których odrzucenie spadku będzie korzystniejszym rozwiązaniem. Dla przykładu, jeżeli zdajemy sobie sprawę z tego, że spadkodawca nie pozostawił żadnego wartościowego majątku, a miał problemy ze spłatą zadłużenia. W takiej sytuacji rezygnacja z dziedziczenia pozwoli uniknąć dodatkowych formalności.

Warto jednak podkreślić, że koszty związane ze sporządzeniem spisu inwentarza są obecnie zryczałtowane i stosunkowo niewielkie. Na przykład komornik pobiera za taki spis opłatę w wysokości 400 zł + 100 zł za każdą rozpoczętą godzinę czynności. W wielu przypadkach możliwe jest też samodzielne sporządzenie wykazu inwentarza, co nie generuje dodatkowych opłat. Dlatego, zanim podejmiemy decyzję o odrzuceniu spadku, warto przeanalizować wszystkie opcje.

Przeczytaj także: 6 trendów w AI, które zmieniają usługi finansowe w 2025 roku 🤖.

Zrzeczenie się spadku i prawa do dziedziczenia jeszcze zanim umrze spadkodawca

Ryzyka odziedziczenia zadłużenia możemy pozbyć się jeszcze za życia spadkodawcy. W takim przypadku musimy posłużyć się zrzeczeniem się dziedziczenia. Jest to umowa sporządzana pomiędzy spadkodawcą a spadkobiercą ustawowym przed notariuszem. Po zrzeczeniu się dziedziczenia spadkobierca traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, oznacza to więc, że nie tylko nie dziedziczy ani aktywów, ani pasywów, ale nie ma także prawa do zachowku. Jeżeli w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia nie będzie zapisane inaczej, wyłączeni z dziedziczenia będą również zstępni takiej osoby. 

Co ważne: jeżeli spadkodawca zdecyduje się na przekazanie majątku w testamencie, zrzeczenie się dziedziczenia nie będzie skuteczne, ponieważ dotyczy jedynie dziedziczenia ustawowego.

Wniosek o odrzucenie spadku – ważne terminy

Aby odrzucenie spadku było skuteczne, spadkobierca musi to zrobić w ciągu 6 miesięcy. To, od którego momentu liczy się ten okres, zależy od tego, kto jest potencjalnym spadkobiercą. Spadkobierca ustawowy to osoba, dla której pół roku liczy się od chwili otwarcia spadku, czyli od momentu śmierci spadkodawcy. Dla osoby wymienionej w testamencie ważny jest moment czytania testamentu. Natomiast dla niektórych najistotniejsze może być to, kiedy spadkobierca dowiedział się o śmierci spadkodawcy. 

I od tego momentu liczy się czas, gdy mogą oni ewentualny spadek odrzucić. Można to zrobić w formie aktu notarialnego lub w sądzie rejonowym właściwym dla swojego miejsca zamieszkania. Oprócz dowodu osobistego powinniśmy przygotować również akt zgonu spadkodawcy. W niektórych przypadkach konieczne może okazać się również przedstawienie wypisów aktów notarialnych dotyczących odrzucenia spadku przez innych członków rodziny.

(shutterstock_MT.PHOTOSTOCK)

Warto mieć również świadomość, że nie zawsze po upływie 6 miesięcy tracimy możliwość zrzeczenia się spadku. Jeżeli działaliśmy w błędzie, a więc np. nie zdawaliśmy sobie sprawy z długów posiadanych przez spadkodawcę, albo ktoś celowo wprowadzał nas w błąd w tym zakresie, możemy na drodze postępowania sądowego odrzucić spadek w tym zakresie. Będziemy musieli jednak udowodnić, że dopełniliśmy wszystkich możliwych starań dotyczących ustalenia wartości tego majątku. Jednym ze skutków prawnych niezachowania terminu jest natomiast utrata możliwości prostego odrzucenia spadku przed notariuszem. 

Przeczytaj także: Czy darowizna 100 tysięcy od rodziców musi zostać zgłoszona i gdzie ulokować takie pieniądze?

Skutki odrzucenia spadku

Zrzeczenie się spadku to poważna decyzja, która jest nieodwołalna (poza ściśle określonymi przypadkami). Z tego powodu powinniśmy ją również skrupulatnie przemyśleć i poznać możliwe konsekwencje nie tylko dla nas, ale również naszych najbliższych:

• Nie otrzymamy spadku: to najbardziej oczywisty rezultat, który zresztą stoi u podstaw samej decyzji. Odrzucenie spadku oznacza, że nie będziemy dziedziczyć ani aktywów, ani pasywów.

• Spadek mogą przejąć zstępni: w wyniku odrzucenia spadku spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Oznacza to, że jego miejsce zajmują dzieci (zstępni), które automatycznie wchodzą do kolejki dziedziczenia, również długów. Jeżeli nie posiadają one pełnej zdolności do czynności prawnych, konieczne będzie szybkie złożenie wniosku do sądu rodzinnego o zgodę na odrzucenie spadku w ich imieniu (więcej w dalszej części artykułu).

Warto pamiętać, że odrzucenie spadku musi nastąpić kaskadowo, czyli najpierw przez rodzica, potem przez dzieci, a w razie potrzeby – wnuki itd. Jeśli którykolwiek z potencjalnych spadkobierców pominie ten krok, może nieświadomie odziedziczyć długi. Dotyczy to również sytuacji, gdy mamy kilkoro dzieci – każde z nich wymaga osobnego postępowania. Z tego względu warto działać sprawnie i konsekwentnie.

• Brak prawa do zachowku: jeśli zrzekliśmy się dziedziczenia w formie umowy zawartej za życia spadkodawcy, tracimy również prawo do zachowku. Tak samo, jak nasi zstępni, chyba że umowa stanowi inaczej. Natomiast jeśli odrzuciliśmy spadek po śmierci spadkodawcy, tracimy status spadkobiercy, ale niekoniecznie tracimy prawo do zachowku. Wszystko zależy od tego, czy przysługiwałby nam on z innego tytułu (np. jako pominiętemu w testamencie). W razie wątpliwości warto zasięgnąć porady prawnej, ponieważ sytuacje te bywają złożone i rozstrzygane indywidualnie przez sądy.

Czym jest zachowek?

Zachowek to prawo do udziału w majątku po zmarłym krewnym. Chodzi o sytuacje, gdy spadkobiercy należy się udział do majątku spadkodawcy, a on z jakichś powodów nie uwzględnia go w testamencie. O takiej wyjątkowej sytuacji decyduje w Polsce sąd.

(fot. Proxima Studio / Shutterstock)

Odrzucenie spadku przez małoletniego

Bardzo częstym scenariuszem w przypadku zrzeczenia się spadku przez spadkobiercę jest jego przejście na zstępnych, a więc dzieci. Jeżeli dzieci nie mają zdolności do czynności prawnych, odrzucenie spadku w ich imieniu wymaga uprzedniej zgody sądu opiekuńczego. Rodzice lub opiekunowie muszą najpierw złożyć odpowiedni wniosek do wydziału rodzinnego sądu rejonowego – dopiero po uzyskaniu zgody możliwe jest złożenie właściwego oświadczenia o odrzuceniu spadku przed notariuszem lub w sądzie cywilnym. W przeciwnym razie takie odrzucenie będzie nieważne.

We wniosku należy uzasadnić, że przyjęcie spadku mogłoby zaszkodzić interesom finansowym dziecka, np. ze względu na istniejące długi lub brak wartościowego majątku. Sąd nie wydaje zgody automatycznie – każdorazowo analizuje sytuację i może wniosek odrzucić, jeśli nie zostaną wykazane przesłanki działania w interesie małoletniego. Z tego powodu w takich sytuacjach warto działać sprawnie i zasięgnąć porady prawnej, by nie przekroczyć sześciomiesięcznego terminu.

✅ Checklista: Odrzucenie spadku w imieniu małoletniego

1. Sprawdź, czy spadek przeszedł na dziecko
   ➡️ Jeśli Ty lub inny spadkobierca odrzuciliście spadek, dziedziczyć może małoletnie dziecko.
   ➡️ Warto działać szybko – dziecko też ma 6 miesięcy od momentu, gdy dowiesz się, że stało się spadkobiercą.
   
   

2. Złóż wniosek do sądu rodzinnego o wyrażenie zgody
   ➡️ Wydział rodzinny sądu rejonowego właściwy dla miejsca zamieszkania dziecka.
   ➡️ Dołącz:
   
   

   • odpis aktu zgonu spadkodawcy,
     
     

   • odpis aktu urodzenia dziecka,
     
     

   • kopię Twojego oświadczenia o odrzuceniu spadku,
     
     

   • dane o zadłużeniu lub braku majątku spadkowego (jeśli możliwe),
     
     

   • uzasadnienie, że przyjęcie spadku zaszkodziłoby interesowi dziecka.
     
     

3. Czekaj na zgodę sądu opiekuńczego
   ➡️ Sąd może rozpoznać sprawę na posiedzeniu jawnym lub niejawnym.
   ➡️ Brak zgody = brak możliwości odrzucenia spadku w imieniu dziecka.
   
   

4. Po uzyskaniu zgody złóż oświadczenie o odrzuceniu spadku
   ➡️ Zrób to w formie aktu notarialnego lub przed sądem cywilnym.
   ➡️ Zabierz:
   
   

   • postanowienie sądu opiekuńczego,
     
     

   • dowód osobisty,
     
     

   • akt zgonu spadkodawcy,
     
     

   • akt urodzenia dziecka.
     
     

5. Zrób to w terminie!
   ➡️ Całość procedury (zgoda + odrzucenie) musi zmieścić się w 6 miesiącach od chwili, gdy dowiesz się o dziedziczeniu przez dziecko.
   ➡️ Działaj szybko – czas biegnie od Twojego odrzucenia, a nie od dnia urodzenia dziecka czy śmierci spadkodawcy.
   
   

💡 Wskazówka:
Jeśli masz wątpliwości lub sprawa jest pilna, warto skorzystać z pomocy adwokata lub radcy prawnego – spóźnienie się choćby o jeden dzień może skutkować tym, że dziecko dziedziczy długi.