Bankowość bezodsetkowa
Bankowość bezodsetkowa to klasyczne przeciwieństwo dla systemu lichwiarskiego, który polega na pobieraniu zawyżonych procentów za pożyczenie dłużnikowi pieniędzy. System bezodsetkowy opiera się na tzw. zasadzie solidaryzmu społecznego. Jest on zgodny z zasadami etycznymi oraz religijnymi większości religii na świecie (w tym chrześcijaństwa, islamu, judaizmu). Podejście to przeciwstawia się czysto ekonomicznemu spojrzeniu, gdzie wypracowanie zysku jest najważniejszym celem, do którego powinno się dążyć. W bankowości bezodsetkowej sfera etyczna postawiona została ponad ekonomiczny wymiar uzyskiwania dochodów. W dzisiejszych czasach ten rodzaj bankowości jest propagowany głównie przez świat islamu. Muzułmanie są społecznością, która radykalnie odrzuca lichwę. Dzięki ich zaangażowaniu bezodsetkowy system finansowania rozwija się w Azji oraz w części Afryki Północnej i stanowi jeden z najszybciej rosnących sektorów bankowości. Drogą instytucji finansowych z Malezji czy Singapuru zaczynają podążać również banki z Europy Zachodniej, w tym tak znane jak Citi Corp., Societe Generale, Deutsche Bank czy Bank of England.
Kilka zasad, czyli jak postępować
Islamski system finansowy zbudowany jest na kilku zasadach wywiedzionych z Koranu, świętej księgi religii muzułmańskiej. Podstawową kwestią jest etyka religijna, której podporządkowany został cały system finansowy wraz z bankowością. Kluczową jego cechą jest rezygnacja z oprocentowania oraz odsetek. Dzięki temu nie występuje spekulacja pieniądzem. Źródłem zysku w przypadku bankowości bezodsetkowej nie są odsetki ani kreacja długu kredytowego, ale produkcja dóbr i udział w zyskach z ich sprzedaży. Instytucje finansowe przekazują środki na rozwój sektora produkcji oraz usług. Poprzez takie zabiegi pieniądze inwestowane są bezpośrednio w gospodarkę realną.
Ważną regułą, która towarzyszy inwestycjom w świecie islamu, jest kierowanie się interesem wspólnoty. Oznacza to, że nie jest możliwe np. finansowe wspomaganie produkcji pornografii, gdyż przedsięwzięcie to niszczy więzi rodzinne, społeczne, międzyludzkie. Istotną cechą towarzyszącą bankowości bezodsetkowej jest solidarne dzielenie ryzyka kredytowego. Ma to swoje odzwierciedlenie w proporcjonalnym podziale przyszłych zysków miedzy bank a kredytobiorcę. Podobna procedura ma miejsce, gdy dana inwestycja przyniesie stratę. Następuje tu odpowiedzialna partycypacja między bankierami a klientami.
Bankowość islamska
W 1972 roku powstał Bank Islamski im. Nasera, którego działalność została oparta właśnie na zasadach bankowości bezodsetkowej. W statucie banku jasno sformułowano, że nie uznaje on pojęcia odsetek. Założyciele sprowadzili więc działalność banku do trzech punktów: 1) kupno i sprzedaż towarów po cenach niższych od cen rynkowych; 2) oferowanie usług społecznych: pożyczki dobroczynne (nieoprocentowane), pożyczki nieoprocentowane na cele alimentacyjne, wypłacanie zasiłków dla osób w wieku emerytalnym nie mających emerytur oraz dla inwalidów nie mających rent; 3) uzyskiwanie dobrowolnych datków, czyli jałmużny, przeznaczanych na pomoc potrzebującym.
Pierwszym, w pełnym tego słowa znaczeniu, bankiem islamskim był Islamski Bank Dubajski, który powstał w 1970 roku. W dniu dzisiejszym istnieje już szeroka sieć banków islamskich, a każdy liczący się zachodni bank, który prowadzi działalność na Bliskim Wschodzie, posiada w swoich strukturach dział bankowości islamskiej. 11 września 2001 roku był datą znamienną pod względem politycznym, miał także odbicie w sferze monetarnej. Do tego czasu bankowość islamska rozwijała się w sposób spokojny.
Każdy muzułmanin mógł korzystać z tego rodzaju bankowości na terenie np. Stanów Zjednoczonych bez problemów, gdyż istniały tam oddziały banków ze strefy azjatyckiej, ale także korzystał on z usług banków amerykańskich, które posiadały departamenty bankowości islamskiej. Po zamachach na World Trade Center wNowym Jorku duży wolumen środków kapitałowych powrócił ze Stanów Zjednoczonych do krajów arabskich.
Po tym jak w USA oraz innych krajach narastała wrogość do islamu, większość osób wierzących w Allacha i posiadających środki pieniężne zgromadzone na kontach bankowych zaczęła wycofywać je z komercyjnych instytucji finansowych. Trafiały one do banków działających zgodnie z prawem koranicznym, co zapoczątkowało dynamiczny rozwój islamskiego systemu finansowego. Kapitał ten stał się łakomym kąskiem nie tylko dla banków z rejonu arabskiego, lecz również dla europejskich instytucji finansowych. Rekiny finansjery ze Starego Kontynentu dostrzegły w tym możliwość zarobku.
Napływ nowych środków pieniężnych mógł pozwolić na nowe inwestycje oraz na zdobycie nowych klientów, którzy są w posiadaniu znacznych środków i którzy, bardzo często, są wpływowymi personami świata gospodarczego. Obecnie na świecie działa ponad dwieście banków bezodsetkowych i ponad setka islamskich funduszy inwestycyjnych. Łącznie w ich posiadaniu znajduje się ok. 800 mld dolarów.
Przyrost w tym sektorze, jak się szacuje, wynosi ok. 10-15 proc. rocznie. Z przeprowadzonych w Malezji prognoz wynika, że w roku 2010 transakcje dokonane w trybie bezodsetkowym osiągną poziom 20 proc. ogółu transakcji finansowych w tym kraju.
Rola bankowości islamskiej
Zasada solidaryzmu społecznego |
|
| System bezodsetkowy opiera się na tzw. zasadzie solidaryzmu społecznego. Jest on zgodny z zasadami etycznymi oraz religijnymi większości religii na świecie (w tym chrześcijaństwa, islamu, judaizmu). Podejście to przeciwstawia się czysto ekonomicznemu spojrzeniu, gdzie wypracowanie zysku jest najważniejszym celem, do którego powinno się dążyć. W bankowości bezodsetkowej sfera etyczna postawiona została ponad ekonomiczny wymiar uzyskiwania dochodów. |
Centralną zasadą banków islamskich nie jest pomnożenie własnego kapitału, lecz pomnożenie majątku swoich klientów. Bankowość islamska wyróżnia depozyty zwykłe, które nie przynoszą zysków a klienci odzyskują je na własne życzenie, kiedy tylko zechcą. Istnieją także w ofercie produktowej depozyty inwestycyjne. Konstrukcja tych instrumentów bazuje na fakcie, że banki odpowiadają jedynie za straty, które powstały na skutek złej administracji.
W tym wypadku nie gwarantują zysków ani zwrotu pieniędzy w przypadku strat powstałych z innego powodu. Deponent składając w banku swój wkład nie ma pewności, czy środki te przyniosą zysk czy też nie. Zysk w tym przypadku nie jest postrzegany jako oprocentowanie wkładu pieniężnego, lecz jako marża – podobnie jak w przypadku transakcji handlowych. Podstawową różnicą, jaka istnieje pomiędzy bankami komercyjnymi a islamskimi, jest prospołeczne podejście tych drugich do uczestników rynku, na którym działają.
Banki islamskie swoją działalność skupiają na inwestycjach w operacje realne, czyli zakładanie przedsiębiorstw podlegających jedynie ograniczeniom wynikającym z prawa koranicznego. Wprzypadku banków komercyjnych inwestycje mają miejsce w sferze wirtualnej, a dotyczą operacji głównie na rynkach finansowych (operacje walutowe, inwestycje w papiery walutowe, itp.). Swoistym kontinuum działalności prospołecznej bankowości islamskiej jest działalność charytatywna, która często jest wpisana w podstawowe obszary działań banków.
Instrumenty finansowe w bankowości islamskiej
Bankowość islamska cechuje się istnieniem specyficznych instrumentów, które zostały stworzone przez ekonomistów oraz duchowych przywódców islamskich. Jedną z form działania banku islamskiego jest muszaraka, polegająca na założeniu wspólnie z klientem firmy, zajmującej się realizacją zgłoszonego przez klienta projektu. Z góry ustala się podział zysków i strat, związanych z przedsięwzięciem. Istnieją dwie formy muszaraki: trwała oraz słabnąca.
Pierwsza z nich to przedsięwzięcie, w którym bank partycypuje w kapitale spółki i uczestniczy w zyskach. W tym wypadku okres umowy nie jest z góry ustalony, ale muszaraka trwała obowiązuje do momentu wycofania się jednej ze stron. W przypadku muszaraki słabnącej z upływem czasu bank muzułmański zmniejsza swój udział w projekcie, a całą inicjatywę przejmuje partner prywatny.
Inna forma działalności to idżara, czyli umowa, na podstawie której bank kupuje, a następnie oddaje klientowi w dzierżawę sprzęt za odpowiednią opłatą. Stanowi ona swoistą formę leasingu.
Kolejnym instrumentem jest mudaraba. Umowa ta uprawnia do sfinansowania przedsięwzięcia przez jedną ze stron, a druga zobowiązuje się do wniesienia pracy jako czynnika produkcji. Obie strony umawiają się na podział zysków wynikających z danego pomysłu. W przypadku wystąpienia straty, osoba pracująca nie otrzyma wynagrodzenia, a osoba, która wniosła wkład pieniężny – poniesie stratę kapitałową.
Islamski świat finansów a czasy współczesne
Islamskie produkty finansowe osiągnęły zaskakujący sukces. Przykładem tego stała się Malezja. W tym kraju w lipcu 1983 roku zainicjował działalność pierwszy bank, który stworzony został wyłącznie na potrzeby muzułmańskich klientów. Rozwój tego sektora jest wyjątkowo dynamiczny. Pod nadzorem specjalistów z zakresu prawa koranicznego stworzono kompleksową ofertę produktową, zgodną z duchem religii Mahometa. Zgodnie z szacunkami agencji ratingowej Standard & Poor’s wartość rynku usług islamskich przekracza kwotę 800 mld dolarów.
Międzynarodowy Fundusz Walutowy, ocenił niedawno, iż rynek ten jest bardziej odporny na kryzys globalnego systemu finansowego niż rynek bankowości konwencjonalnej. W związku z tym obecne załamanie może przyspieszyć wzrost zainteresowania usługami islamskimi w niektórych krajach. Pierwsze tego oznaki już są widoczne – Francja podjęła decyzję, iż zezwoli na taką działalność od stycznia 2009 roku. Zapewne nie bez znaczenia jest fakt, że we Francji mieszka pięć milionów muzułmanów, a pół miliona z nich już wyraża zainteresowanie otwarciem konta w islamskich bankach. Który kraj będzie następny?
Tomasz Murawski Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Źródło:
