W razie pozbawienia życia zostaje naruszone dobro osobiste, które ma największą wartość indywidualną i społeczną. Jednak nie jest możliwe wyeliminowanie zjawiska nieszczęśliwych wypadków. Dlatego ustawodawca usiłuje łagodzić ich skutki przez wprowadzanie możliwie najdoskonalszych uregulowań prawnych. Właśnie do takich unormowań należy art. 446 k.c.
Motywem wprowadzenia przez ustawodawcę przepisów przełamujących ogólne zasady odszkodowania i przyznanie uprawnień osobom pośrednio poszkodowanym są względy humanitarne. Obecnie przepisy te odgrywają doniosłą rolę. Wpływa na to ogromny postęp techniki, użycie coraz potężniejszych sił przyrody, które powodują powstanie poważnych zagrożeń dla otoczenia i niebezpieczeństwo nieszczęśliwych wypadków.
Śmierć człowieka wskutek czynu niedozwolonego wywołuje niezmiernie poważne konsekwencje. Poszkodowanym jest tu już nie tylko sam zmarły, ale także jego rodzina i inne osoby bliskie, których interesy zostały naruszone. Najlepszym przykładem naruszenia interesów osób bliskich jest śmierć jedynego żywiciela rodziny. W tym przypadku śmierć człowieka jest nie tylko źródłem cierpień psychicznych pozostałych członków rodziny, ale wywołuje też prawdziwy wstrząs ekonomiczny dla tej rodziny. Wyrządzona im szkoda powinna ulec wynagrodzeniu przez ponoszącego odpowiedzialność z tego tytułu.
Nałożenie na sprawcę obowiązku naprawienia szkody powoduje przerzucenie brzemienia szkody z barków poszkodowanego na barki sprawcy szkody. Ważnym celem jest też wychowawczo-prewencyjne oddziaływanie prawa w kierunku zwiększenia ochrony życia i zdrowia obywateli.
Bezpośrednim celem i rezultatem wykonania świadczenia odszkodowawczego jest nałożenie na sprawcę ciężaru wyrządzonej przez niego szkody. Zapłata odszkodowania, stanowi zasłużoną dotkliwość majątkową dla sprawcy, daje satysfakcję poszkodowanym i w sposób zgodny ze społecznym poczuciem sprawiedliwości likwiduje konflikt, wywołany przez wyrządzenie szkody (W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza, Warszawa 1972, s. 97).
Przepisy Kodeksu cywilnego przyznają w razie śmierci osoby bezpośrednio poszkodowanej roszczenia o rentę, jednorazowe odszkodowanie na rzecz najbliższych członków rodziny zmarłego w razie istotnego pogorszenia sytuacji życiowej oraz o zwrot kosztów leczenia i pogrzebu. Jeżeli chodzi o rentę to wyróżniamy jej dwa rodzaje - rentę obligatoryjną i fakultatywną. Przepis art. 446 § 2 zd. 1 k.c. (renta obligatoryjna) przyznaje prawo do żądania renty każdej osobie, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny. W celu ustalenia kręgu osób uprawnionych z art. 446 § 2 zd.1należy więc sięgnąć do przepisów kodeksu rodzinnego.
Obowiązek alimentacyjny wynika z pokrewieństwa albo z więzów prawnych, z którymi ustawodawca wiąże jego istnienie. Na gruncie polskiego prawa rodzinnego obowiązek alimentacyjny stanowi przede wszystkim zobowiązanie prawnorodzinne wynikające ex lege z różnych stosunków rodzinnych. Jest on uzależniony od stopnia pokrewieństwa, powinowactwa lub przysposobienia oraz od tego, czy osoby uprawnione mogą utrzymać się własnymi siłami.
Obowiązkiem alimentacyjnym objęte zostały także osoby, między którymi więzy rodzinne ustały. Dotyczy to obowiązku alimentacyjnego między byłymi małżonkami (art.60 k.r.o.) oraz możliwości utrzymania alimentacji po rozwiązaniu przysposobienia (art. 125 § 1 k.r.o.). Zasadniczo uprawniona do świadczeń alimentacyjnych jest osoba, która znajduje się w niedostatku (art. 133 § 2 k.r.o.). Najczęściej pojęciem niedostatku obejmuje się stan, w którym uprawniony nie ma żadnych lub dostatecznych środków utrzymania, które mogłyby zaspokoić jego usprawiedliwione, a nie tylko niezbędne potrzeby.
Ocena, jakie potrzeby uznać za usprawiedliwione zależy od wielu okoliczności faktycznych m.in. od wieku, stanu zdrowia, poziomu wykształcenia, pozycji społecznej uprawnionego (J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne, Warszawa 2001, s. 251). < Zatem rodzaj i rozmiar tych potrzeb jest uzależniony od cech osoby uprawnionej oraz od splotu okoliczności natury społecznej i gospodarczej, w których osoba uprawniona się znajduje. W porównaniu z ogólnymi przesłankami powstania roszczenia alimentacyjnego, roszczenie dziecka przeciw rodzicom nie jest uzależnione od tego, czy dziecko jest w niedostatku. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dziecka określa art. 133 § 1 k.ro. Przepis ten stanowi, iż rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania.
Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka powstaje z chwilą jego urodzenia i wygasa wówczas, gdy dziecko zostaje należycie przygotowane do pracy zawodowej odpowiednio do jego uzdolnień i zamiłowań. Obowiązek ten trwa stosownie do okoliczności faktycznych, co najmniej jednak do czasu zadośćuczynienia przez dziecko obowiązkowi szkolnemu.
Dziecko upośledzone lub niedorozwinięte, niezdolne do samodzielnego utrzymania się, jest uprawnione do alimentacji przez czas nieograniczony. Uzyskanie przez dziecko pełnoletności samo przez się nie ma wpływu na wygaśnięcie obowiązku alimentowania go przez rodziców.
Podobne stanowisko zajął SN w swoim orzeczeniu (Orzeczenie SN z dn. 14.11.1997 r., III CKN 257/97, OSN 1998, poz. 70), w którym stwierdził iż jedyną miarodajną okolicznością, od której zależy czas trwania albo ustanie tego obowiązku jest to, czy dziecko może utrzymać się samodzielnie. Przyjmuje się, że nie można tego oczekiwać od małoletniego. W odniesieniu do dzieci, które osiągnęły pełnoletność, należy brać pod uwagę to, czy wykazują chęć dalszej nauki oraz czy zdolności i cechy charakteru pozwalają na rzeczywiste kontynuowanie nauki.
Do renty ma prawo także nasciturus poczęty, lecz nie urodzony jeszcze w chwili śmierci ojca. Przepis art. 4461 k.c. rozstrzyga o istnieniu odpowiedzialności za szkody prenatalne. Nasciturus ma warunkową zdolność prawną. Przysługuje ona mu pod warunkiem zawieszającym, że urodzi się żywe. Jeżeli wskutek uszkodzenia ciała zmarł rodzic, który wyłącznie dostarczał środków utrzymania, przyznanie renty nie budzi wątpliwości. W przypadku śmierci jednego z rodziców, który pracował i łożył określone sumy na utrzymanie rodziny, dziecku również należy się renta i to niezależnie od tego, czy drugi z rodziców jest w stanie je utrzymać samodzielnie.
Jeżeli zmarła matka, która nie pracowała, dzieci również są uprawnione do żądania renty odszkodowawczej. Jak wiadomo obowiązek alimentacyjny może przybrać różne postacie, może polegać na świadczeniach pieniężnych jak i naturalnych. Alimenty w naturze dostarcza również ten, kto czyni osobiste starania o utrzymanie i wychowanie dzieci – wynika to z art. 27 zd. 2 k.r.o. Takie świadczenia alimentacyjne posiadają niewątpliwie wartość majątkową i doniosłość gospodarczą, dlatego ich utrata musi być wynagrodzona w formie renty odszkodowawczej – świadczenia pieniężnego (A. Szpunar, Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej, Bydgoszcz 2000, s. 91).
Jeśli chodzi o rentę na rzecz pozostałego przy życiu małżonka judykatura przeszła znamienną ewolucję. Początkowo wdowie w bardzo wąskim zakresie przyznawano prawo do żądania renty. SN w swoim orzeczeniu (Orzeczenie SN z dn. 15.12.1951 r., C 15/51, OSN 1953, nr I, poz. 3) przyjął zasadę, iż żonie zdolnej do pracy zarobkowej nie należy się renta odszkodowawcza w razie śmierci męża. Od zasady tej wprowadzono pewne wyjątki i przyznano wdowie prawo do renty ale tylko na czas „przez jaki będzie celowe i konieczne zajmowanie się dziećmi i gospodarstwem domowym”.
Dużą zamianę wprowadziło orzeczenie SN z dnia 24.08.1990 r.(Orzeczenie SN z dn. 24.08.1990 r., I CR 422/90, OSNCP 1991, poz. 124). Przełamało ono dotychczas stosowaną zasadę, według której pracującemu małżonkowi nie należy się renta odszkodowawcza. Teza tego orzeczenia brzmi: „O istnieniu obowiązku alimentacyjnego między małżonkami – pozostającymi we wspólnym pożyciu – jako przesłanki renty odszkodowawczej nie przesądza okoliczność, czy pozostały przy życiu małżonek pracuje zarobkowo”. SN podkreślił w tym orzeczeniu, że jeżeli zarobki pozostałego przy życiu małżonka stanowiły tylko uzupełnienie dochodów rodziny a śmierć drugiego małżonka uniemożliwia pozostałym członkom rodziny zaspokojenie ich usprawiedliwionych potrzeb to zasądzenie renty na rzecz pozostałego przy życiu małżonka jest uzasadnione, chociaż pracuje on zarobkowo.
Sytuacja przedstawia się inaczej, gdy małżeństwo było bezdzietne albo gdy dzieci utrzymują się już samodzielnie. Wdowa ma wówczas obowiązek podjęcia pracy zarobkowej odpowiadającej jej kwalifikacjom. Nieuzasadniona odmowa podjęcia pracy może być uznana jako przyczynienie się do zwiększenia szkody i prowadzić do zmniejszenia odszkodowania, zgodnie z art.362 k.c.
Obowiązek świadczeń alimentacyjnych między małżonkami po rozwodzie stanowi kontynuację obowiązku wzajemnej pomocy powstałego przez zerwanie związku małżeńskiego. Cel i społeczne znaczenie związku małżeńskiego wymagają, by niektóre konsekwencje jego zawarcia trwały nawet po rozwiązaniu małżeństwa. Jednym z takich skutków jest istniejący w określonych w ustawie przypadkach obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami, uregulowany w art. 60-61 k.r.o.
Rozróżnia się dwa rodzaje obowiązku alimentacyjnego między rozwiedzionymi małżonkami, tj. zwykły i zaostrzony. W zwykłym alimentów nie może żądać jedynie małżonek winny od niewinnego. Przesłanką przyznania świadczenia alimentacyjnego jest niedostatek uprawnionego. Obowiązek dostarczenia środków utrzymania przez małżonka, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, wygasa zasadniczo z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu i renta z art.446 § 2 zd. 1 k.c. nie może sięgać poza ten okres. Przewidziana bowiem w art. 60 § 3 k.r.o. możliwość przedłużenia tego obowiązku ze względu na zasady współżycia społecznego nie może mieć zastosowania, gdy zobowiązany do alimentów małżonek już nie żyje.
W zaostrzonym obowiązku alimentacyjnym, zobowiązanym jest małżonek, który został uznany za wyłącznie winnego pożycia. Przesłanką przyznania świadczenia alimentacyjnego nie jest niedostatek ale istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego w związku z rozwodem. Małżonek uprawniony do alimentów może żądać renty z art. 446§ 2 k.c. chociażby o alimentach nie orzeczono w wyroku rozwodowym, jeżeli w dacie zgonu poszkodowanego byłego współmałżonka miałby prawo domagać się od niego alimentów. Omówione powyżej zasady stosuje się również do małżonków pozostających w separacji sądowej.
Iwona Wilczewska
Źródło:
