NAWOZY

1. Sytuacja i perspektywy przemysłu nawozów sztucznych w Europie.

Opis aktualnej sytuacji w europejskim przemyśle nawozów azotowych został oparty o dane i konstatacje dr Helmuta Aldingera, dyrektora generalnego EFTA (Europejskie Stowarzyszenie Producentów Nawozów Sztucznych) zawarte z referacie na 6-ta konferencję EFTA w Kairze w styczniu 2000 roku.

Szczyt produkcji i zużycia nawozów azotowych w krajach Unii Europejskiej (UE) przypada pod koniec lat 80-tych, kiedy konsumpcja produkcyjna wynosiła ponad 11 mln ton rocznie.

Od tego momentu zużycie nawozów sztucznych, sztucznych tym azotowych wykazuje tendencję spadkową; zużycie nawozów azotowych spadło w tych krajach o ponad 20%. Aktualnie światowy rynek nawozów charakteryzuje się poważną nadprodukcją; w latach 90-tych w Europie zamknięto ponad 60 zakładów a zatrudnienie spadło o połowę. Przemysł nawozowy znalazł się pod silną presją na obniżkę kosztów i wzrost wydajności.

Pod wpływem tej rynkowej presji koszty jednostkowe spadły i zdecydowanie wzrosła wydajność; w wyniku tych procesów pracę jednak straciło 250 tys. z 500 tys. zatrudnionych .

Aktualne kraje członkowskie UE od ponad 15 lat wykazują ujemny bilans w handlu nawozami azotowymi. Udział importu nawozów azotowych w przeliczeniu na czysty składnik (N) utrzymuje się na poziomie 25% (jest to ok. 2,8 mln ton), z czego ľ przypada na import z byłych krajów RWPG. Polska ma w tym "importowym torcie" udział (jako eksporter) 12- procentowy; zaraz za Federacją Rosyjską (14%) i mniej więcej na poziomie Litwy i Ukrainy.

Po upadku rolnictwa kołchozowego w krajach byłego ZSRR i dramatycznym spadku zużycia nawozów azotowych o ok. 90% , do 1,7 mln ton rocznie, w krajach tych powstała nadwyżka mocy produkcyjnych rzędu 10 mln ton.

Razem z nadwyżką mocy produkcyjnych pozostałych krajów b. RWPG (4,3 mln ton) zdolności te są w stanie zaspokoić całkowity popyt na nawozy azotowy krajów UE szacowany na poziomie 12-13 mln ton rocznie!

Producenci rosyjscy mają tę przewagę, że ich zakłady znajdują się bliżej źródeł gazu i mają uprzywilejowane stosunki z Gazpromem. Te uprzywilejowane stosunki bardzo dobrze charakteryzuje struktura kosztów 50-kiologramowego worka saletry amonowej przedstawiona w referacie pani Krystyny Murat. Udział kosztów gazu producenta rosyjskiego wynosi 4 USD/ worek, podczas gdy udział kosztów gazu producenta polskiego (ZAP) sięga poziomu 40-45 USD/ worek.

W tej sytuacji polski rynek nawozowy podlega jeszcze silniejszej presji ze strony "wschodnich" producentów niż rynek UE broniący się cłami i procedurami anty-dumpingowymi. Przemysł zachodnioeuropejski broni się też przed polską konkurencją wyższą efektywnością procesów technologicznych; wartość energetyczna gazu naturalnego zużytego do produkcji jednej tony amoniaku w instalacjach zachodnich nie przekracza średnio 30 GJ/tonę N podczas gdy w ZAP jest to prawdopodobnie 30%-40% więcej.

Opinia dr Heldingera jest jednoznaczna: przemysł nawozowy krajów UE przeszedł w latach 90-tych bolesną restrukturyzację, w wyniku której zmniejszono moce produkcyjne, zredukowano zatrudnienie, podwyższono efektywność techno-logiczną i zwiększono zdecydowanie wydajność. Polski przemysł nawozowy, by sprostać tak silnej konkurencji po wejściu Polski do Unii musi sam poddać się może jeszcze boleśniejszym procesom restrukturyzacyjnym.

W przełożeniu na język codzienny oznacza to konieczność inwestycji modernizacyjnych ale także szukania tańszych źródeł zaopatrzenia w gaz, co jest przedmiotem niniejszej konferencji, gdyż tańszy gaz jest częściową alternatywą dla takich działań restrukturyzacyjnych jak redukcja mocy produkcyjnych i zwalnianie ludzi z pracy. A dzisiaj każdy człowiek zwolniony z pracy jest dodaniem nowej rozpaczy, biedy i nieszczęścia do głuchego dramatu milionów bezrobotnych…

2. Wpływ cen gazu na rentowność produkcji nawozów w Zakładach Azotowych "Puławy".

Metan CH4 , główny składnik gazu ziemnego (ponad 75%) jest w zakładach azotowych źródłem wodoru, który w katalitycznym reformingu łączy się z azotem ze skroplonego powietrza w proporcji 3H2:1 N tworząc podstawowy półprodukt i produkt nawozowy amoniak (NH3 ). Technolodzy procesu syntezy amoniaku dokładnie wiedzą jakie jest zużycie gazu ziemnego na tonę skroplonego amoniaku. Amoniak jest z kolei produktem wyjściowym do produkcji mocznika, saletry amonowej czy siarczanu amonu W rachunku ciągnionym technolodzy mogą więc dalej wyliczyć jaki jest udział gazu w tonie wspomnianych produktów. Autor niniejszego referatu nie miał dostępu do tych specyficznych danych techno-logicznych i związku z tym dla oceny wpływu zmian cen gazu na rentowność produkcji ZAP zastosował metodę wskaźników globalnych. Jako założenia do analizy przyjęto następujące wskaźniki:

Średni kurs PLN/USD w 2000 r. - 4,3657
Średnia cena gazu w 2000r. - 441 PLN/1000m3 = 101 USD/1000 m3
Zużycie gazu w 2000 r. - 803 mln m3
Udział gazu w dostawach materiałów, energii i surowców- 48%
Koszt zużycia gazu w 2000r. - 354 240 tys. PLN.

Badaniom wpływu zmian cen gazu ziemnego na ekonomikę produkcji ZAP poddano model Du Ponta, wiążący zależności pomiędzy sprzedażą, kosztami, zyskiem oraz rotacją majątku trwałego firmy w postaci wskaźnika zwrotu na użytym przez firmę kapitale, którego rzeczowo-finansowym wyrazem są wykazane w bilansie aktywa.

Formuła Du Ponta jest następująca: sprzedaż/zysk=rentowność sprzedaży x rotacja majątku (aktywów) = stopa zwrotu z kapitałów "używanych" przez firmę. Poszczególne elementy tych formuł są w modelu rozbudowane do poszczególnych pozycji w rachunku wyników i bilansie firmy. W zaprezentowanym modelu można zmieniać w procesie symulacji każdą z tych pozycji (np. składniki kosztów, pozycje przychodów, elementy aktywów) o określony procent lub kwotę i obserwować wpływ tej zmiany na poziom zysku, kosztów, rentowności sprzedaży i wreszcie na syntetyczny wskaźnik zwrotu na kapitale (ROI).

Budując model dla potrzeb symulacji ZAP wykorzystano dane ze sprawozdania finansowego Zakładów Azotowych "Puławy" za rok 2000 opublikowanego wraz z informacją dodatkową w Prospekcie emisyjnym sporządzonym na dzień 30.04.2001r. , ważnym do 31.12.2001r.

Wspomniane dane finansowe za rok 2000 wprowadzono do modelu (Tabela 1) i wyliczono poziom wyjściowy wskaźników:

zysk - 54 mln

rentowność sprzedaży - 4,07%

stopa zwrotu - 5,11%

Wskaźniki te zakład osiągnął przy następujących parametrach cenowych gazu:

średnia cena gazu w 2000r. - 101 USD/1000m3

średni kurs PLN/USD - 4,3657

średnia cena zakupu gazu w PLN - 441 PLN/1000 m3

Rentowność sprzedaży całego zakładu była więc w 2000r. niezbyt wysoka a i tak uzyskiwana dzięki wyższej rentowności produktów nienawozowych, gdyż prawdopodobnie rentowność produkcji nawozowej oscylowała wokół zera. Dzięki dość wysokiej rotacji majątku wynoszącej 1,25 (oznacza to obrót w rocznym cyklu produkcyjnym całej i Ľ wartości aktywów ZAP) wskaźnik stopy zwrotu kapitału wyniósł 5,11%. Wskaźnik na tym poziomie nie jest zazwyczaj zachęcający dla inwestorów, jeżeli pozbawiona praktycznie ryzyka 12 miesięczna terminowa lokata bankowa przynosiła dochód na poziomie 8-9%.

Kolejnym krokiem w analizie była zmiana dolarowej ceny gazu za 1000m3 o kolejne wielkości procentowe 1%, 5%, 10% , 15%, 20%, 30% i 35% "in plus" oraz "in minus".

Rezultaty zmian cen gazu przeliczane w modelu zaprezentowano w Tabeli 2.

Wzrost ceny gazu w dolarach dolarach 15% to jest z poziomu 101 USD do 116 USD powoduje spadek rentowności sprzedaży całego przedsiębiorstwa omalże do zera. Wzrost ceny o 35% , do poziomu 136 dolarów powoduje ujemną rentowność poniżej 5% i ujemną stopę zwrotu powyżej 6,5%.

Z kolei spadek cen gazu o 15%, do poziomu 86 dolarów dałby już firmie niezły wskaźnik rentowności sprzedaży 8% i zwrot na kapitale 10%. Zakup gazu po cenie jaka prawdopodobnie byłaby możliwa z Ukrainy lub wydobycia krajowego 70 dolarów/1000m3 skutkowałby rentownością sprzedaży 12%i przyzwoitym zwrotem na kapitale 15%.

Należy to podkreślić, że symulowano w modelu zmianę jednego tylko parametru ceny zakupu gazu i zmianę tylko jednego składnika kosztów produkcji, przy innych warunkach i strukturze przychodów, kosztu i majątku nie zmienionych. Model może oczywiście posłużyć do badania wpływu bardziej złożonych zmian w strukturze ekonomicznej Zakładów.

3. Możliwości alternatywnych dostaw gazu: dostawy ze złóż krajowych, dostawy niezależnym gazociągiem z Ukrainy.

3.1 Możliwości dostaw gazu ze złóż krajowych

Czy istnieje możliwość dostaw do zakładów azotowych tańszego gazu krajowego ? Czy mamy wystarczające zasoby gazu by rozważać taką możliwość? Ekspert, prof. dr hab. inż. Stanisław Rychlicki stwierdza , że "Polska wydobywa obecnie z własnych złóż (PGNiG) ok. 3,6 mld m sześc./rok gazu wysokometanowego. Przy znacznym wysiłku poszukiwawczym i inwestycyjnym wydobycie krajowe mogłoby osiągnąć poziom 6 mld m sześc./rok (…)Obecne zasoby bilansowe gazu ziemnego przy wydobyciu rocznym na proponowanym poziomie 6 mld m sześc. zabezpieczają wydobycie na 18 lat. Jeżeli uwzględni się zasoby złóż odkrytych, ale jeszcze nie zagospodarowanych, a także zasoby odkryte i ocenione wstępnie w ilości 43,4 mld m sześc. to przy wydobyciu 6 mld m3 rocznie zasoby gazu wystarczą na 27 lat."

Jak wygląda sytuacja ze złożami gazu w regionie lubelskim, regionie Zakładów Azotowych "Puławy"? PGNiG rozpoznało tu eksploatację złoża "Stężyła" k/Dęblina o zasobności szacowanej na 0,8-1 mld m3 oraz złoża "Mełgiew Ciecierzyn" o podobnych parametrach.

Przy założeniu wydobycia na poziomie 10% zasobności złoża rocznie można z tych źródeł uzyskać w granicach 160 200 mln m3 gazu rocznie przez 10-15 lat. Jest to w granicach Ľ rocznego zapotrzebowania na gaz ZAP. Nie są to więc złoża i wielkości, które uzasadniały by budowę np. odrębnego rurociągu zasilającego gazem "Puławy". Nawet przy najlepszych chęciach gazowych decydentów (PGNiG, Ministerstwo Gospodarki, URE) nie jest możliwe i sensowne fizyczne oddzielanie tańszego gazu krajowego od gazu z importu celem zasilania tym tańszym gazem zakładów azotowych.

Możliwe i sensowne wydaje się stworzenie przez regulatorów (Ministerstwo Gospodarki, URE) sytuacji, w której odbiorcy, dla których gaz nie jest tylko paliwem lecz podstawowym surowcem produkcyjnym, mogliby zawierać z PGNiG lub strukturami powstałymi po restrukturyzacji PGNiG, kontraktów na dostawę gazu w cenie pokrywającej koszty krajowego wydobycia z rozsądna marżą + opłaty za przesył. Wypada się tu zgodzić z poglądem Marzanny Kwiecień, że "trzeba przyśpieszyć i konsekwentnie realizować działania na rzecz budowy konkurencyjnego rynku w gazownictwie. To rola m.in. Ministra Gospodarki i regulatora w osobie Prezesa URE. Nie mogą oni czekać aż konkurencja sama zacznie funkcjonować, ale muszą wykazać inicjatywę, zdecydowanie i odwagę we wprowadzeniu stosownych rozwiązań systemowych oraz w podejmowaniu kontrowersyjnych niekiedy decyzji administracyjnych, które umożliwią sprawne działanie sił rynkowych."

Muszą to być struktury prawne i mechanizmy, które nie będą umożliwiały PGNiG (i strukturom pochodnym) blokowanie wykorzystania przez Zakłady Azotowe "Puławy" i inne zakłady w podobnej sytuacji prawa do wykorzystania koncesji na import gazu.

3.1 Możliwości dostaw gazu ze złóż zagranicznych wariant ukraiński

Zakładając, że w najbliższym czasie reguły wolnego rynku gazem przestaną być koncepcją dyskutowaną z temperamentem przez zaangażowanych specjalistów a staną się rzeczywistym faktorem w podejmowaniu decyzji gospodarczych, rozważmy wstępnie wariant sprowadzania gazu z Ukrainy. Może to być gaz ze złóż ukraińskich lub co bardziej prawdopodobne, gaz z Turkiestanu, Azerbejdżanu lub innych źródeł, dostępny w sieci ukraińskich gazociągów. Zakładamy, że "łącznik" w postaci gazociągu Puławy najbliższa stacja rozdzielcza gazu na Ukrainie będzie miał długość ok. 150 km. Parametry techniczno-finansowe takiego rurociągu budowanego przez powołaną do tego celu spółkę przedstawiono w Tabeli 3. Przy założeniu, że kilometr takiego rurociągu będzie wymagał nakładów w granicach 1 mln PLN / kilometr, oraz że konieczne będzie wybudowanie jednej tłoczni za ok. 60 mln PLN, całość nakładów powinna się zamknąć kwotą 210 mln PLN. Spółka budująca 70% potrzebnej kwoty to jest 147 mln PLN pozyskuje z banków w postaci kredytu 5-cioletniego oprocentowanego 10% w skali rocznej. Spółka ta by spłacić kredyt w terminie 5-letnim oraz spłacać odsetki musi generować odpowiedni "cash flow" (gotówkę). Gotówkę tę uzyskuje z opłat za transport gazu do Zakładów Azotowych "Puławy". Te opłaty w ciągu okresu spłaty rat kredytu i odsetek muszą być dość wysokie : 90, 60 i 50 PLN/ 1000m3 /100km. Po pięciu latach te opłaty mogą spaść nawet do 20 PLN/1000 m3/100 km i spółka jeszcze będzie generować niewielkie zyski ale pozostawiliśmy te opłaty na poziomie 50 PLN/ 1000m3/100km by spółka mogła wykazać atrakcyjną stopę zwrotu (IRR) w granicach 10% z całości nakładów i przychodów ciągu 25 letniego cyklu życia projektu.

Należy z całą mocą podkreślić, że niniejsza symulacja jest wykonana przy wielu założeniach i uproszczeniach. Jej celem było pokazanie rzędu wielkości środków , które trzeba mieć na uwadze przy rozpoczęciu poważnych studiów nad zagadnieniem dostaw gazu z niezależnych źródeł do Zakładów Azotowych "Puławy". Takie studia jesteśmy gotowi podjąć we współpracy z Zakładami Azotowymi i innymi partnerami.